रशिया पुन्हा मैदानात - समीर परांजपे - दै. लोकसत्ता, १५ ऑगस्ट २००८

दै. लोकसत्तामध्ये असताना आठ वर्षांपूर्वी लिहिलेल्या लेखांपैकी काही लेख नेटवर आज अचानक गवसले. त्या चार लेखांपैकी हा एक लेख तो आहे १५ ऑगस्ट २००८ रोजी लिहिलेला. त्यामुळे त्या काळाचेच संदर्भ तत्कालीन ताज्या घडामोडींनूसार आहे एवढे मात्र हा लेख वाचताना लक्षात घ्यावे ही विनंती.

जॉर्जिया व रशिया यांच्यादरम्यान गेल्या 8 ऑगस्ट २००८ रोजी लष्करी संघर्षाची ठिणगी पडली व नंतर पाच दिवसांत रशियाने हे हल्ले थांबविण्याचा निर्णय घेतला. त्या अनुषंगाने १५ ऑगस्ट २००८ रोजी दै. लोकसत्तामध्ये मी लिहिलेला हा लेख.

--

रशिया पुन्हा मैदानात

---

समीर परांजपे
paranjapesamir@gmail.com

---

शीतयुद्धाच्या काळामध्ये रशिया व अमेरिका यांच्या समर्थकांमध्ये जणू जग विभागले गेले होते. भारतासारख्या अलिप्ततावादी राष्ट्रांची भूमिका महत्वाची असली तरी व्यवहारात त्यांना फारशी किंमत देण्यात येत नव्हती. सोव्हिएत संघराज्य कोसळल्यानंतर आंतरराष्ट्रीय पातळीवर अमेरिका हीच एकमेव महाबलाढ्य शक्ती उरली. अमेरिकेने अफगाणिस्तान, इराकवर हल्ले चढकिले. इराणला धमक्या देणे सुरू केले. अल काईदाच्या अतिरेक्यांनी अमेरिकेवर केलेल्या भीषण हल्ल्यांमुळेही जागतिक स्थितीत बरीच स्थित्यंतरे आली होती. या सर्व घडामोडींदरम्यान अमेरिकेला रशिया प्रभावी जाब विचारू शकला नव्हता. रशियातही गोर्बाचेव पायउतार झाल्यावर येलत्सिन राष्ट्राध्यक्षपदी आले पण ते फार प्रभावी ठरले नाहीत. येलत्सिन यांच्यानंतर अध्यक्ष बनलेल्या ब्लादिमीर पुतीन यांनी रशियाचे अंतर्गत प्रश्न सोडविण्यावर प्रथम भर दिला व त्यानंतर रशियाला पुन्हा बलाढ्य शक्ती म्हणून जगासमोर उभे करण्याचे कसोशीने प्रयत्न केले. हा सर्व पट डोळ्यांसमोर सरकला याचे कारण रशियाने जॉर्जियाच्या लष्करावर गेल्या ८ ऑगस्ट रोजी चढविलेले जोरदार हल्ले. शांती प्रस्थापित करण्याचा हेतू सफल झाल्याने हे लष्करी हल्ले थांबविण्याच्या निर्णयावर रशियाचे विद्यमान अध्यक्ष दिमित्री मेदवेदेव यांनी १२ ऑगस्ट रोजी जाहीर केला. याआधी चेचन्याशीही रशियाचा असाच संघर्ष १९९४ ते १९९६ या कालावधीत झाला होता. त्यानंतर १० नोक्हेंबर २००० रोजी रशियाने चेचन्यावर पुन्हा हवाई हल्ले केले होते. चेचन्यावर केलेल्या हल्ल्यानंतर रशिया जॉर्जियाच्या निमित्ताने पुन्हा आक्रमक झाला व मैदानात उतरला. जॉर्जियावर हल्ला चढवून रशियाने आपण अमेरिकेच्या दबावाला भीक घालत नसल्याचेही साऱ्या जगाला दाखवून दिले. आंतरराष्ट्रीय राजकारण परस्पराकलंबी तितकेच विरोधाभासीही असते. याचा प्रत्यय रशिया व जॉर्जिया यांच्या संबंधांमध्ये दिसून येईल. सोव्हिएत संघराज्याचा अस्त झाल्यानंतर जॉर्जिया एक स्वतंत्र देश म्हणून अस्तित्वात आला. आज तेल, वायुसाठ्यांनी समृद्ध असलेला प्रदेश म्हणून जॉर्जियाची जगात ओळख आहे आणि त्यामुळेच अमेरिका, युरोप खंडातील देशांचे त्याकडे लक्ष आहे. जॉर्जियाच्या तेलसाठ्यांवर आपला अंकुश असावा याच दृष्टीने रशियाही कायम हालचाली करीत आला आहे. रशियाचा प्रभाव जॉर्जियाने नाकारण्यातूनच हा सर्व संघर्ष ओढविलेला आहे. दिवस ९ एप्रिल १९८९चा. जॉर्जियाची राजधानी तबिलीसीमध्ये शांततेने सुरू असलेली निदर्शने सोव्हिएत फौजांनी निघृणरीत्या चिरडून टाकली. उमाघलेसी साबचो (सुप्रीम कौन्सिल) या राष्ट्रीय लोकप्रतिनिधी गृहासाठी ऑक्टोबर १९९० मध्ये पार पडलेल्या सार्वत्रिक निवडणुकांच्या आधी (सोव्हिएत संघराज्यात अनेप पक्षांचा समावेश असलेली ही पहिली निवडणूक होती) सोव्हिएत फौजांनी जॉर्जियात हे अत्याचार केले होते. त्यामुळे साहजिकच या निकडणुकांवर जॉर्जियातील काही पक्षांनी बहिष्कार टाकला व नॅशनल काँग्रेस या आघाडीची स्थापना केली. तर साम्यवादी विचारसरणीच्या विरोधातील काही पक्षांनी फ्री जॉर्जिया चळवळ सुरू केली. त्यामध्ये मेराब पोस्ताका, झकियद गमसनखुर्दिआ यासारखे नेते आघाडीकर होते. सोक्हिएत युनियनचा अस्त झाल्यानंतर जॉर्जिया ९ एप्रिल १९९१ रोजी ‘स्वतंत्र राष्ट्र’ म्हणून नकाशाकर अवतरले. स्वतंत्र जॉर्जियाचे पहिले अध्यक्ष म्हणून झकियद गमसखुर्दिआ हे निवडून आले. मात्र त्यांच्याकिरुद्ध रक्तरंजित बंड झाले. २२ डिसेंबर १९९१ ते ६ जानेवारी १९९२ या काळात जॉर्जियाच्या बोकांडी बसलेले हे अराजक म्हणजे नॅशनल गार्डस् व मखेदिओनी या निमलष्करी संघटनेने रचलेल्या कटाचा भाग होता. या सर्वांच्या परिणामी १९९५ पर्यंत जॉर्जियामध्ये अत्यंत भीषण असा वांशिक संघर्ष उफाळून आला. १९९५ मध्ये एदुआर्दे शेवर्दनात्झे यांची जॉर्जियाच्या अध्यक्षपदी निवड झाली. जॉर्जियातील अबखाझिया व दक्षिण ओस्सेटिया या दोन प्रांतांमध्ये फुटीरतावाद्यांत प्रथम लठ्ठालठ्ठी झाली आणि त्यानंतर त्याचे रूपांतर वांशिक संघर्षात झाले. या सर्व हिंसाचाराला रशियाचा पाठिंबा होताच. या संघर्षात अबरखाझिया भागातून अडीच लाखांहून अधिक जॉर्जियाच्या नागरिकांना १९९२ ते १९९३ या कालावधीत हुसकावून लावण्यात आले. त्याचवेळी तस्खिनकली भागातून जॉर्जियाच्या २५ हजार नागरिपांची हकालपट्टी करण्यात आली. दुसऱ्या बाजूस जॉर्जियामधील राजकीय अस्थिरता संपायला तयार नक्हती. २००३ मध्ये जॉर्जियाच्या अध्यक्षपदी असलेर्ले शेकर्दनार्त्झे यांची सत्ता किरोधी पक्षीयांनी ‘रेड रेक्होल्यूशन’च्या नावे हिसकावून घेतली. २००४ साली या देशाच्या अध्यक्षपदी मिखाईल सापाशकिली यांची निवड झाली. रेड रेव्होल्यूशनच्या परिणतीतून जॉर्जियातील लष्करी व आर्थिक क्षेत्रातील सुधारणांकडे विशेष लक्ष पुरविण्यात आले. जॉर्जिया सरकारचा अंमल पुन्हा अबखाझिया या स्वायत्त प्रदेशात कायम करण्यात सापाशकिली यांना यश आले. २००४ सालापासून अबखाझिया प्रांत वांशिक संघर्षाने वेढलेला होता, मात्र हीच समस्या असलेल्या दक्षिण ओस्सेटिया प्रांतात शांतता प्रस्थापित करणे जॉर्जिया सरकारला पठीण जात होते. याच सर्क घडामोडींमुळे जॉर्जिया व रशिया यांचे संबंध आणखी विकोपाला गेले. दक्षिण ओस्लेटिया व अबखाझिया प्रांतातील वांशिक संघर्षाला रशियाची फूस होती व दंगे घडविणाऱ्याांना शस्त्रे व पैशांची उघडपणे मदत केली जात होती. जॉर्जियातील रशियाच्या लष्कराचे बहुतांशी तळ बंद करण्यात आले होते. त्यातील शेवटचा तळ २००८ मध्ये बंद करण्यात आला. ८ ऑगस्ट २००८ या दिवशी चीनच्या बीजिंग शहरात ऑलिम्पिपचे शानदार उद्घाटन होत असतानाच, दुसऱ्या बाजूस दक्षिण ओस्सेटिया प्रांतावर नियंत्रण मिळविण्यासाठी तेथे जॉर्जियाच्या लष्कराने प्रवेश केला. त्याला तीव्र आक्षेप घेऊन रशियन लष्कराने प्रतिचढाई केली व दक्षिण ओस्सेटियातून जॉर्जियाच्या लष्कराला हुसकावून लावले. सुमारे पाच दिवस रशियाच्या फौजांनी जोरदार हल्ले चढकिले. अखेर १२ ऑगस्टला रशियाने शस्त्रसंधी करीत असल्याचे घोषित पेले. दक्षिण ओस्सेटियामध्ये रशियाचे नागरिकही मोठ्या प्रमाणावर राहत असल्याने त्यांच्या रक्षणासाठी ही कारवाई करण्यात आली होती असे, रशियाचे अध्यक्ष मेदवेदेव यांनी म्हटले आहे. जॉर्जिया व रशिया यांच्यात जुंपली असतानाच युरोपीय समुदाय व ऑर्गनायझेशन ऑफ सिक्युरिटी अँण्ड को-ऑपरेशन (ओएससीई) तर्फे शांततेचा प्रस्ताव घेऊन फ्रान्सचे अध्यक्ष निपोलस सार्पोझी यांचे जॉर्जियामध्ये आगमन झाले, पण त्या आधीच रशियाने शस्त्रसंधी जाहीर केली. दक्षिण ओस्सेटियावर जॉर्जियाच्या फौजांनी पुन्हा आक्रमण करणार नाही, याची हमी द्यायला हवी. तसेच दक्षिण ओस्सेटिया व अबखाझिया या ‘रिपब्लिक्स’वर आक्रमण न करण्याचा करार जॉर्जियाने पाळायलाच हवा असे रशियाचे मत आहे. जॉर्जियाचे विद्यमान अध्यक्ष सापाशविली यांना अमेरिकेने खूप पैसा व शस्त्रे पुरविली आहेत. त्यातून जॉर्जियाच्या लष्कराला प्रशिक्षण देण्यात येत आहे. सापाशविली हे लष्कराचा उपयोग वाईट हेतूंसाठीही करू शकतात, हे दक्षिण ओस्सेटियाकरील जॉर्जियाच्या आक्रमणावरून सिद्ध झाले. आता सापाशविली हे अमेरिकेच्या नियंत्रणात राहिलेले नाहीत अशी टीका रशियाने केली. याला प्रत्युत्तर म्हणून अमेरिकेने रशियासोबतच्या भविष्यातील संयुक्त लष्करी कवायतींमधून अंग काढून घेतले आहे. तर जॉर्जियाने रशियाचे वर्चस्व असलेल्या कॉमनकेल्थ ऑफ इन्डिपेन्डन्ट स्टेटस् (सीआयएस)मधून अंग काढून घेतले आहे. या ठिकाणी रशियाचे माजी अध्यक्ष मिखाईल गोर्बाचेव यांनी अमेरिकेचे अध्यक्ष जॉर्ज बुश यांच्यावर पेलेली टिकाही महत्त्वाची आहे. गोर्बाचेव यांनी ‘वॉशिंग्टन पोस्ट’ दैनिकामध्ये लिहिलेल्या लेखात म्हटले आहे की, जॉर्जियाच्या उद्दामपणाला पाश्चिमात्य देशांनीच खतपाणी घातले आहे. दक्षिण ओस्सेटिया हा प्रदेश अमेरिकेपासून कित्येक हजार किलोमीटर दूर आहे, परंतु तरीही अमेरिकेची तेथील ढवळाढवळ संपत नाही. अमेरिकेच्या पाठिंब्यामुळेच जॉर्जियाच्या लष्कराने दक्षिण ओस्सेटियामध्ये आक्रमण केले. रशियाला आक्रमणाची हौस नाही, मात्र आपल्या आजूबाजूच्या प्रदेशात काय घडते यात त्याला जरूर रस आहे. जगभरातील तेल व गॅसचा पुरवठा करणाऱ्यांपैकी जॉर्जिया हा एक महत्वाचा देश आहे. जॉर्जिया व रशियादरम्यान लष्करी संघर्ष सुरू होताच तेल व गॅसच्या किमती आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आणखी भडकतील अशी भीती वाटत होती, परंतु सुदैवाने तसे काही घडले नाही. आंतरराष्ट्रीय अणुऊर्जा संस्थेचे व सर्वाधिक इंधनाची गरज असलेल्या अमेरिका व प्रगत देशांचेही जॉर्जियावर लक्ष होते. जॉर्जिया व रशिया यांच्यातील लष्करी संघर्षातून अखेर काय साधले गेले? दक्षिण ओस्सेटिया व अबखाझियामधील वांशिक, राजकीय समस्यांवर कायमस्करूपी तोडगा काढण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय समुदायाला एक उत्तम संधी या संघर्षातूनच निर्माण झाली आहे असे म्हणता येईल. १९९०च्या दशकातच जॉर्जियातून फुटलेल्या दक्षिण ओस्सेटिया व अबखाझिया या प्रांतांनी स्वयंघोषित राष्ट्र म्हणून दर्शविण्यास प्रारंभ केला. या दोन प्रदेशांतील रशियनांना रशिया आजही आपले नागरिकत्व देतो. जॉर्जियाच्या लष्पराविरोधात हल्ले चढवून रशियाचे विद्यमान अध्यक्ष दिमित्री मेदवेदेव व पंतप्रधान ब्लादिमिर पुतीन यांनी आंतरराष्ट्रीय राजकारणात रशियाचे महत्त्व पुन्हा एकदा प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला. इस्राएल व हिजबुल्लाह यांच्या संघर्षात इस्राएल लष्करी बळाचा अराजकी वापर करीत आहे, अशी टिका रशियाने २००६ साली केली होती. मात्र आता जॉर्जियावर हल्ला चढवून रशियानेही इस्राएलसारखेच वर्तन केले आहे. दक्षिण ओस्सेटिया व अबखाझियामधील प्रश्न जेव्हा सुटतील तेक्हा सुटतील, पण रशिया आता पुन्हा मैदानात आला आहे!