मेरा नाम (सपनों का) सौदागर- राज कपूरच्या मेरा नाम जोकर चित्रपटाबद्दल लेख - दै. दिव्य मराठी २५ डिसेंबर २०१६ - समीर परांजपे

दै. दिव्य मराठीच्या रसिक या पुरवणीमध्ये दि. २५ डिसेंबर २०१६ रोजी मी लिहिलेला हा लेख व त्याची जेेपीजी फाइल.
-------------
स्लग : नॉस्टेल्जिया
-------------------
बायलाइन : समीर परांजपे
-------------------
हेडिंग : मेरा नाम (सपनों का) सौदागर
------------------
इंट्रो : ‘मेरा नाम जोकर’ हा राज कपूरचा एक ‘क्लासिक’ चित्रपट. आयुष्यभर ‘मिसअंडरस्टुड मास्टरपीस'चा मळवट भरून आपले सौभाग्य अजमावत राहिला. अगदी गेल्या १४ डिसेंबरला राज कपूरच्या ९२व्या वाढदिवशी या चित्रपटाचा विशेष खेळ मुंबईत झाला, तेव्हाही हाच माहोल होता. मात्र, ‘मेरा नाम जोकर’मध्ये मरिनाची भूमिका साकारलेली रशियन कलावंत सेनिया रिबिनिका या वेळी हजर होती, आणि तिच्या त्या निळ्याशार डोळ्यांत केवळ कृतज्ञता आणि कौतुक झळकत होते...
------------------
ब्लर्ब : ज्या ‘मेरा नाम जोकर’ने कपूर घराण्याला कर्जाच्या खाईत लोटले, तोच चित्रपट १९९० सालानंतर आर. के. फिल्म्सला खूप पैसे मिळवून देतो आहे.
------------------
‘जीना यहाँ मरना यहाँ, इसके सिवा जाना कहाँ, जी चाहे जब हमको आवाज दो, हम है वही हम थे जहाँ, अपने यहीं दोनो जहाँ, इस के सिवा जाना कहाँ...' हे सगळे सांगतोय एक विदूषक... राजू त्याचे नाव... तोच स्वत: दु:खात ग‌ळ्यापर्यंत बुडालेला. तरीही त्याला हसवायचे आहे, आम जनतेला. त्यातूनच तो स्वत:मागच्या कटकटी विसरण्याचा मार्ग शोधतोय... मग त्याने तोंडाला रंग लावलाय. रंगीत आवरणाने नाक मस्त फुगीर केलेय. डोक्यावर शंकूच्या आकाराची चित्रविचित्र रंगांनी मढलेली टोपी घातलीय. वेषही असाच बावळा ठेवलाय... राजू बन गया सर्कशीतला जोकर...! वास्तवातला राज कपूर या राजू जोकरच्या रूपात प्रेक्षकांना खूप काही सांगू पाहात होता... १९७० सालातली ही गोष्ट... पण ‘सपनों के सौदागर’ राज कपूरचा हा अलग प्रयत्न प्रेक्षकांनी मनावर घेतलाच नाही. ‘मेरा नाम जोकर' हा चित्रपट दणकून सणकून आपटला. या चित्रपटाच्या निर्मितीत राज कपूरने अक्षरश: पाण्यासारखा पैसा खर्च केला होता. अपयशामुळे अख्ख्या कपूर खानदानाला कर्जबाजारी व्हायची पाळी आली... पण राज कपूरच तो... रडला, पण खचला नाही. तो पुन्हा उभा राहिला. अडनिड्या, अवखळ वयातली प्रेमकहाणी असलेला ‘बॉबी' चित्रपट त्याने बनविला. तो आवडला प्रेक्षकांना. पुन्हा पैशाच्या राशी आर. के. बॅनरच्या तिजोरीत धो धो जमा झाल्या. राज कपूरची मान पुन्हा ताठ झाली. पण... हृदयात त्याच्या शेवटपर्यंत कळ येत असे. ती असे ‘मेरा नाम जोकर’ची...का आवडला नाही लोकांना तो? हा प्रश्न राज कपूरच्या मनाला भुंग्यासारखा पोखरत असे.
चित्रपटसृष्टी असेच अजब, अतर्क्य रसायन आहे. कधी अमृत बनते, कधी अॅसिड... १९७०मध्ये ‘मेरा नाम जोकर’च्या अपयशाचा सीन सुरू होता. २०११मध्ये ट्रान्सफर सीनही पुढे आला.
भारतीय अांतरराष्ट्रीय फिल्म अकादमी (आयआयएफए) आणि टोरोंटो अांतरराष्ट्रीय फिल्म महोत्सव (टीआयएफएफ) यांच्या संयुक्त विद्यमाने टोरोंटो येथे ‘राज कपूर रेट्रोस्पेक्टिव' कार्यक्रमाचे आयोजन करण्यात आलेले. त्या प्रसंगी राजसाहेबांचे सुपुत्र अभिनेते दिग्दर्शक रणधीर कपूर प्रमुख पाहुणे. समारंभात रणधीर बोलून गेले, ‘ज्या ‘मेरा नाम जोकर’ने कपूर घराण्याला कर्जाच्या खाईत लोटले, तोच चित्रपट १९९० सालानंतर आर. के. फिल्म्सला खूप पैसे मिळवून देतो आहे. विशेष कार्यक्रमप्रसंगी किंवा टेलिव्हिजनवर जेव्हा जेव्हा हा चित्रपट दाखविला जातो, तेव्हा आम्ही खूप कमाई करतो... पैशाच्या दृष्टीनेही आता ‘मेरा नाम जोकर’ एक यशस्वी चित्रपट बनला आहे. आज राज कपूर असते तर त्यांना आपल्या या चित्रपटािवषयी असलेला अभिमान आणखी दुणावला असता...'
या साऱ्या गतप्रसंगांची आठवण राज कपूरप्रेमींना होणे साहजिक होते, कारण तो दिवसही तसाच होता... १४ डिसेंबर. राज कपूर आज हयात असते तर यंदा या दिवशी त्यांचा ९२वा वाढदिवस असता. ‘मेरा नाम जोकर’मधला राजू जोकर म्हणतो, ‘ये मेरा गीत जीवन संगीत, कल भी कोई दोहरायेगा, जग को हँसाने बहरूपिया, रूप बदल फिर आयेगा.' सच्चे रसिक कधीच काही विसरत नाहीत. ‘मेरा नाम जोकर’मध्ये आहे, सारा सर्कस माहोल. सर्कशीतील ट्रॅपिझ खेळाडूंच्या भूमिकेसाठी राज कपूर यांनी खास रशियाहून त्या वेळी कलावंत बोलावले होते. त्यातीलच एक होती सेनिया रिबिनिका... यंदा तिलाच खास मुंबईत पाचारण करण्यात आले. राज कपूरच्या वाढदिवशी ‘मेरा नाम जोकर’चा खास खेळ आयोजिण्यात आला. त्याला उपस्थित असलेल्या रणधीर, ऋषी, राजीव कपूर यांच्या साक्षीने सेनिया रिबिनिका खूप खूप बोलली या चित्रपटाबद्दल.
सेनिया बोलली, त्यापेक्षा तिचे निळेशार डोळे जास्त बोलत होते. ‘मेरा नाम जोकर’च्या सोनेरी लडी उलगडताना ती सांगू लागली, ‘राजू जोकरची आई मरते, त्या वेळी मला रडण्याचे दृश्य द्यायचे होते. खूपच कष्ट घ्यावे लागले मला ते दृश्य करण्यासाठी. अशा वेळी राज कपूर यांच्यातील दिग्दर्शकाने कंबर कसली. माझ्या आतपर्यंत त्यांनी त्या रुदनाची अभिव्यक्ती पोहोचवली आणि मी घळाघळा रडले कॅमेऱ्यासमोर... निव्वळ नैसर्गिक अभिनय होता तो... असे एक नाही, अनेक अनुभव आहेत माझ्यापाशी या चित्रपटाचे.' सेनिया सांगता सांगता मध्येच थांबली. दीर्घ श्वास घेतला तिने. पुन्हा आठवणींच्या धुक्यात हरवली.
‘मेरा नाम जोकर’चा खास खेळ झाला गेल्या १४ डिसेंबरला. ती जागा होती, मुंबईतील पेडर रोडवरील ‘रशियन सेंटर ऑफ सायन्स अॅण्ड कल्चर’ची. इमारतीला सर्वत्र साऊंड प्रुफ खिडक्या. त्यामुळे आतला आवाज बाहेर नाही. बाहेरचा आतमध्ये नाही. पण तिथे त्या दिवशी जमलेल्या रसिकांच्या मनात राज कपूरच्या अभिनयाचा जो नाद घुमत होता, तो तेथे हजर असलेल्या सर्वांनाच ऐकायला येतच होता... सेनिया रिबिनिकाचे आता वय आहे ७४. ती व्हीलचेअरवरुनच वावरते कधीकधी. बायका आपले वय जरा कमीच सांगतात, असे म्हणतात. पण आपण ते थोडे वाढवू. सेिनया पाऊणशे वयोमानाची आहे, असे ढोबळ विधान करू. वृद्धत्वामुळे शारिरिक हालचाली मंदावल्या आहेत पण तिच्या मनाच्या उत्साहाचे वय मात्र पंचविशीचे असावे, असे कोणीही म्हणेल. आता ती पुन्हा सर्कशीतील ट्रॅपिझवर जाईल व खेळ सुरू करेल, असा एकंदरीत तिच्या वागण्यातील नूर होता. तिच्यासाठी राज कपूर म्हणजे राजू. ती संपूर्ण कार्यक्रमभर ‘राजू राजू’ म्हणतच त्या महान माणसाबद्दल बोलत राहिली. रशियन माणसांपैकी काही जणांचे इंग्रजी असते बरे, पण आपल्याला कळायला जरा कठीण. सेनियाचे इंग्रजी बोलही असेच कान टवकारून समजून घेण्याच्या लायकीचे. त्या बोलांतून झिरपणारे राजू कौतुक विलक्षणच.
तिला घरचे सगळे लाडाने म्हणतात साना. साना शब्दाचा अर्थ श्रद्धा. ती त्याच भावाने राज कपूरविषयी बोलत होती. "मेरा नाम जोकर' झळकला, तो पडला, पण त्याने माझ्या ओंजळीत दान घातले, ते चाहत्यांच्या हजारो पत्रांचे. त्या चित्रपटातील माझ्या भूमिकेचे धो धो कौतुक केले साऱ्यांनी. चित्रपटाची लांबी जरा मोठीच होती. कदाचित इतका वेळ तग धरणे प्रेक्षकांना शक्य झाले नसेल. चित्रपट पडला.
सेनिया रिबिनिकाला शोधले कसे राज कपूरने? गमतीशीरच कहाणी आहे ती. मरिना या ट्रॅपिज आर्टिस्टच्या भूमिकेसाठी राज कपूर सुयोग्य कलाकाराच्या शोधात होता. त्याला हवी होती परदेशी युवती. रशियामध्ये गेल्यानंतर विविध सर्कशींच्या तंबूत राज कपूर फेऱ्या मारायचा. सर्कशीचे खेळ मन लावून बघायचा. त्यातच एकदा राज कपूर बोल्शेई बॅले बघायला गेला. त्यात काम करणारी सेनिया त्याच्या डोळ्यांत भरली. हीच ती ‘मरिना’. राजच्या मनाने कौल दिला. मुळात सेनियाला चमकाबिमकायची फारशी आवड नव्हतीच. तिच्यापेक्षा चार वर्षांनी मोठी असलेली बहीण एलिना ही खरेतर त्या काळातील सेलिब्रिटी कलाकार. पण बॅले पाहिल्यानंतर राज कपूरला मलाच भेटावेसे वाटले. त्याने मला भूमिका देऊ केली. तो माझा होता दुसरा चित्रपट. त्याआधी एका चित्रपटात काम केले होते मी. ‘मेरा नाम जोकर’सहित आजवर किमान १५ ते १६ चित्रपटांत भूमिका केल्या आहेत मी. त्यातील काही रशियन चित्रपट आहेत. पण सर्वात आवडती माझी भूमिका कोणती तर ती ‘मेरा नाम जोकर’मधील मरिनाचीच.
मरिना आणि राजू जोकरचा एक किसिंग सीन आहे चित्रपटात. १९७०चा माहोल लक्षात घेता, हे म्हणजे क्रांतिकारकच. पण किसिंग सीनचे काही अप्रूप सेनियाला नव्हते. बॅले करताना ते जोडपे एकमेकांना शरीरस्पर्श करतेच करते. ती स्पर्शाची जाणीव अभिव्यक्तीच्या क्षितिजावरील उगवता तारा बनते. वासनेचा वडवानल नाही पेटत त्यातून. सेनियालाही तेव्हा असेच वाटले अगदी.
ती खरे तर बॅलेत काम करणारी. तिला राज कपूरने सर्कशीत ट्रॅपिझचे खेळ करणारी कलाकार बनवून टाकले चित्रपटात. हा बदल तिला पचवणे सुरुवातीला जरा कठीणच गेले. सगळे काम सोडून रशियाला जायची इच्छा व्हायची. पण जिद्द आड यायची. अशातूनच मरिना साकारली गेली मेरा नाम जोकरमध्ये. या चित्रपटातील तिची भूमिका पाहून काही अन्य निर्मात्यांनी तिला आपल्या चित्रपटांत भूमिका देण्यासाठी बोलणी सुरु केली होती. पण नंतर माशी कुठेतरी शिंकली. तिला भारतात काही फारसे काम मिळाले नाही. ती परतली पुन्हा रशियामध्ये. काही फुटकळ भूमिका करुन वयाच्या ४०व्या वर्षी तिने निवृत्ती पत्करली! चाळीशीत माणूस पुन्हा जवान होतो मनाने आणि या बाईचे सारे उलटेच. तिचा नवरा लवकर वारला. तिचा मुलगा एगिन हा अभिनेता आहे.
मरिनाच्या भूमिकेनंतर राज कपूर इतका खूश झाला की, त्याने सेनियाला एक सोन्याची अंगठी भेट दिली. भारतीय शिष्टमंडळ मॉस्को फिल्म फेस्टिव्हलला गेले होते त्या वेळची ही गोष्ट. अंगठी देतोय, ही पर्सनल गिफ्ट आहे, हे सेनियाला सांगायला राज कपूर लाजत, संकोचत होता. त्याने कधीही सेनियाला पत्रे वगैरे लिहिली नाहीत, पण तिचा अभिनय त्याने कायमच लक्षात ठेवला. तिनेही त्याला लक्षात ठेवले अगदी त्या सोन्याच्या अंगठीसकट.
ख्वाजा अहमद अब्बास यांच्या लेखणीतून उतरलेली ‘मेरा नाम जोकर’ची कहाणी पडद्यावर येण्यासाठी तब्बल सहा वर्षे निर्मितीच्या चक्रात गुरफटलेली होती. व्यावहारिकदृष्ट्या आर. के. फिल्म्सला खड्ड्यात घालणारा हा चित्रपट लौकिकाच्या दृष्टीने मात्र आकाश व्यापून टाकणारा ठरला. एक क्लासिक फिल्म आयुष्यभर ‘मिसअंडरस्टुड मास्टरपीस'चा मळवट भरून आपले सौभाग्य अजमावत राहिली. राहणार आहे. त्यातील अनेक कलाकार काळाच्या पडद्याआड गेले. काही मागे उरलेत. या सर्वांच्या मनात एकच भावना होती, ‘कल खेल में हम हों न हों, गर्दिश में तारे रहेंगे सदा, भूलोगे तुम, भूलेंगे वो, पर हम तुम्हारे रहेंगे सदा...'
"मेरा नाम जोकर'चा विशेष खेळ पाहून परतताना अशीच भावविभोर अवस्था प्रेक्षकांचीही झाली होती. १४ डिसेंबर १९२४ रोजी राज कपूरचा जन्म झाला. १४ डिसेंबर २०२४ रोजी राज कपूरची जन्मशताब्दी साजरी होईल... त्या दिवशीही ‘मेरा नाम जोकर’चाच झेंडा पुन्हा खांद्यावर घेऊन येण्याचे काही जणांनी या विशेष खे‌ळाच्या वेळीच ठरवून टाकले. ‘सपनों का सौदागर’ असे राज कपूरला म्हणतात ते अशाच गोष्टींमुळे...