कविता — शब्दांच्या ओंजळीतून झरणारा आत्म्याचा ओघ

कविता — शब्दांच्या ओंजळीतून झरणारा आत्म्याचा ओघ ---- - समीर परांजपे - ---- कविता ही केवळ भाषेचा अविष्कार नाही; ती म्हणजे मनाच्या शुद्धतम क्षणात उमलणारी भावना. जेंव्हा शब्दांच्या सीमा विरघळतात, तेंव्हा कविता जन्म घेते. ती नुसती वाचायची नसते, ती अनुभवायची असते. जशी पहाटेच्या धुक्यातून झिरपणारी कोवळी किरणे हळुवारपणे जगाला जागं करतात, तशी कविता मनाच्या अंधाऱ्या कोपऱ्यांना उजळवते. कविता म्हणजे भावनांचा प्रवाह. ती वाहते — कधी ओघळत्या अश्रूप्रमाणे शांत, तर कधी धबधब्याच्या वेगाने उन्मत्त. ती दृष्टीला नव्हे, तर अंतःकरणाला स्पर्श करते. ती मनाच्या अशा गाभ्यात उतरते, जिथे गद्याला पोहोचता येत नाही. म्हणूनच म्हणतात — “जिथे शब्द संपतात, तिथून कविता सुरू होते.” कविता ही मनुष्याच्या आत्म्याची साक्ष आहे. ती सांगते की माणूस अजूनही जाणवतो, अजूनही आश्चर्यचकित होतो, अजूनही प्रेम करतो. कविता लिहिणारा कवी हा केवळ लेखक नसतो — तो जाणिवांचा पुरोहित असतो. तो क्षणांना अक्षरांच्या रूपात शिल्पित करतो. पावसाच्या पहिल्या थेंबात त्याला आठवण दिसते, सायंकाळच्या वाऱ्यात विरह, आणि शांत चांदण्यात प्रेम. कविता लिहिताना कवी आपल्याला विसरतो. शब्द हातातून वाहतात आणि तो फक्त माध्यम बनतो. त्या क्षणी तो स्वतःचा नसतो, तर संपूर्ण विश्वाचा असतो. त्याच्या ओळींतून वाहते ते फक्त त्याचं मन नव्हे — प्रत्येक मनाचं स्पंदन. म्हणूनच खरी कविता वाचताना वाटतं, “हे माझ्याच आतून कुणीतरी लिहिलंय.” कवितेचा अर्थ शोधायचा नसतो; ती अर्थापलीकडची असते. एखाद्या फुलाचा सुगंध कसा समजावायचा? तो फक्त श्वासात घ्यायचा. तसंच कवितेलाही वाचायचं नसतं, ती ऐकायची, जगायची, आत साठवायची. तिच्या प्रत्येक शब्दात एक छटा असते, प्रत्येक ओळीत एक लय, प्रत्येक शांततेत एक सुर. कविता ही प्रेमाची सर्वात निर्मळ भाषा आहे. ती कोणालाही हक्क सांगत नाही, परंतु एक अलवार स्पर्श देते. “फुलले रे क्षण माझे फुलले” असं म्हणताना ती जीवनाच्या क्षणभंगुरतेलाही आनंदात रूपांतरित करते. “पाऊस आला की तुला आठवतं” असं म्हणताना ती विरहाला कोमलतेचं रूप देते. आणि “मी वेडा झालो प्रेमात” म्हणताना ती माणसाच्या संपूर्ण अस्तित्वाचं सौंदर्य दाखवते. कविता ही केवळ भावना नाही, ती संघर्षाचीही ज्योत आहे. “विझता विझेना दीप हा” म्हणणाऱ्या कुसुमाग्रजांच्या ओळींतला ज्योतीचा निश्चय, “थेंबा थेंबातून सागर होतसे” म्हणणाऱ्या बोरकरांच्या निसर्गातील अध्यात्म — हे सगळं कवितेत सामावलेलं असतं. कविता म्हणजे माणसाच्या आत्म्यातील क्रांतीची सुरुवात. पण तितकीच ती शांततेची सावलीही आहे. ती थकलेल्या मनावर अलगद हात ठेवते. ती सांगते, “थोडं थांब, जग अजून सुंदर आहे.” कविता म्हणजे आशेचं झाड. कितीही कोरडं वातावरण असो, ती पुन्हा फुलते. म्हणूनच प्रत्येक पिढीत, प्रत्येक काळात कविता नव्याने जन्म घेते. कविता म्हणजे जगण्याची नवी दृष्टी. ती सांगते की सौंदर्य केवळ चित्रात नाही, तर दैनंदिन क्षणांत आहे — आभाळात उडणाऱ्या पतंगात, रस्त्याच्या कडेला बसलेल्या वृद्धामध्ये, शाळेच्या पटांगणात धावणाऱ्या मुलामध्ये. कविता म्हणजे त्या क्षणांचं पकडलेलं तेज. कविता ही व्यक्ती आणि विश्व यांच्यातील संवाद आहे. ती विचारते — “तू कोण?” आणि उत्तरही स्वतःच देते — “मीच तू.” म्हणूनच प्रत्येक कविता आपल्याला स्वतःकडे परत नेते. ती आपल्याला पुन्हा माणूस बनवते, संवेदनशील करते. कविता ही अखेरीस प्रार्थना आहे — पण शब्दांनी नव्हे, तर भावनांनी केलेली. ती कोणत्याही देवाकडे न मागता, अस्तित्वालाच नमते. ती म्हणते, “मला जगू दे, जाणवू दे, उमलू दे.” तिच्यात वाद नाही, निर्णय नाही, फक्त स्वीकृती आहे. जेव्हा आपण कवितेकडे मनापासून वळतो, तेव्हा जग थोडं मृदु होतं. गोंधळातही शांतता सापडते, वेदनेतही माधुर्य दिसतं. कविता आपल्याला शिकवते की प्रत्येक भावना पवित्र असते — दु:खही, आनंदही. कारण दोन्ही मिळूनच जीवनाचं संगीत तयार होतं. आणि म्हणून — कविता ही शब्दांची नाही, तर आत्म्याची ओंजळ आहे. ती माणसाला स्वतःच्या आत डोकावायला शिकवते. ती सांगते की, “जगणं हेच एक मोठं काव्य आहे — फक्त तू ते वाचायला शिक.” कविता कधी लिहिली जात नाही — ती स्वतः लिहायला लावते. आणि जेंव्हा ती जन्म घेते, तेंव्हा आपण थोडेसे हलके होतो, थोडेसे गूढ, आणि थोडेसे अधिक माणूसही. कविता म्हणजे श्वासांमधून झिरपणारी लय, मनातून वाहणारी नदी, आणि अस्तित्वातून उमटणारा स्वर. ती आहे — जीवनाची सर्वांत सुंदर व्याख्या. 🌿✨

ट्रम्प यांचा नोबेल थयथयाट

ट्रम्प यांचा नोबेल थयथयाट ---- - समीर परांजपे - ---- जगातल्या प्रतिष्ठित पुरस्कारांमध्ये “नोबेल” हा शब्द उच्चारला की, त्यामागे एक अदृश्य गौरव आणि एक अमूर्त तृष्णा दडलेली असते. प्रत्येक क्षेत्रातील प्रतिभावंताला कुठेतरी मनात आशा असते की कधीतरी या गौरवाचा किरीट त्याच्या शिरावर येईल. परंतु या गौरवाची प्राप्ती जितकी दुर्मिळ, तितकीच न मिळाल्यावर होणारी वेदना तीव्र असते. अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी नोबेल शांतता पुरस्कार न मिळाल्याबद्दल जी अस्वस्थता, चिड, आणि आपल्याच कार्याची जाहिरात करून संतापजनक भाष्य केले, ते या मानवी आकांक्षेचे सर्वांत ताजे उदाहरण म्हणावे लागेल. ट्रम्पसारखा मनुष्य शांततेच्या पुरस्कारासाठी पात्र आहे का, हा प्रश्न वेगळा; पण “मला मिळायला हवा होता” ही भावना व्यक्त करणे हे राजकारणापेक्षा जास्त मानवी दुर्बलतेचे दर्शन घडवते. ट्रम्पने आपल्या अध्यक्षीय कारकिर्दीत जे काही केले, त्यातील काही करार — मध्यपूर्वेतील अब्राहम अ‍ॅकोर्डसारखे — त्यांनी स्वतः शांततेचे प्रतीक मानले. त्याकडे नोबेल कमिटीने दुर्लक्ष केले, असे त्यांना वाटते. त्यांनी ट्विटरवर लिहिले की, — “इतिहास माझा न्याय करेल, पण नोबेल कमिटी आंधळी झाली आहे.” आणि हा “इतिहास माझा न्याय करेल” हा वाक्प्रचार नव्हे तर तोच नेहमीच्या थयथयाटाचा आविष्कार आहे. नोबेल मिळो वा न मिळो, प्रत्येकाला आपल्या कामाचे कौतुक व्हावे पुरस्कार मिळावा, अशी मानवी मनाची प्रखर इच्छा असते. ती न मिळाल्यावर “विश्व अन्यायकारक आहे” हा जळजळीत भाव उमटतो — मग तो ट्रम्प असो वा एखादा वैज्ञानिक. नोबेल पुरस्कारांचे महत्त्व इतके प्रचंड झाले आहे की, जगाच्या सामाजिक स्मरणात तो “सत्याचा अंतिम ठप्पा” मानला जातो. नोबेल जिंकले म्हणजे कार्याला अंतिम न्याय मिळाला, असा एक मिथ्याभास समाजाच्या मनात पसरलेला आहे. त्यामुळे जेव्हा तो न मिळतो, तेव्हा तो केवळ वैयक्तिक नकार नाही; तो “संपूर्ण यंत्रणेने आपल्याला नाकारले” असा भाव निर्माण करतो. ट्रम्प यांचा संताप हाच त्या भावनेचा बाह्यरूप आहे. पण या घटनेचा अर्थ समजून घेण्यासाठी आपण थोडे मागे जावे लागेल — कारण नोबेल न मिळाल्याने अस्वस्थ होणारे, संताप करणारे, प्रश्न उपस्थित करणारे आणि काही वेळा अत्यंत संयमी राहणारे लोक इतिहासात कमी नाहीत. महात्मा गांधी हे नोबेल शांती पुरस्काराचे सर्वात मोठे अन्यायग्रस्त नाव म्हणून ओळखले जातात. विसाव्या शतकात “अहिंसेच्या विचाराला जागतिक दर्जावर पोचवणारा मनुष्य” असूनही त्यांना नोबेल देण्यात आला नाही. १९४८ मध्ये जेव्हा गांधींची हत्या झाली, तेव्हा नोबेल समितीने तो पुरस्कारच “रिकामा” ठेवला आणि पुढे जाऊन त्या चुकीची कबुली दिली. पण त्या काळात गांधींनी कधीही “मला नोबेल मिळायला हवे होते” असे सांगितले नाही. त्यांच्या शांतीचा अर्थ स्वतःच्या अहंकाराच्या शांततेत होता, बाह्य सन्मानाच्या नाही. तरीही जगभरातील लोकांनीच नोबेल समितीवर टीका केली — “हे इतिहासातील सर्वात मोठे दुर्लक्ष” म्हणून. म्हणजे थयथयाट नेहमीच नाकारलेल्या व्यक्तीच्या तोंडूनच होतो, असे नाही; कधी कधी त्याचे प्रतिबिंब जनतेच्या विवेकातूनही उमटते. नोबेल पुरस्कारांनी वादाचा रंग अनेकदा झेलला आहे. हेन्री किसिंजर यांना व्हिएतनाम युद्धाच्या काळात नोबेल शांतता पुरस्कार दिला गेला, तेव्हा जग हादरले होते. कारण ज्यांनी युद्ध चालवले, त्यांनाच शांतीचा पुरस्कार! हा विरोधाभास नोबेलच्या इतिहासात कायमचा नोंदला गेला. अनेक समिती सदस्यांनी त्या निर्णयावरून राजीनामे दिले. पुढे नॉर्वेच्या वृत्तपत्रांनी लिहिले — “हा नोबेल नाही, हा विनोद आहे.” अशा वेळी एखाद्या शांतिप्रिय व्यक्तीला पुरस्कार न मिळणे आणि एखाद्या युद्धप्रवण नेत्याला मिळणे, हे पाहून त्यावेळी अनेकांना संताप आला होता. ट्रम्पच्या आजच्या आक्रोशात मात्र समाजाचा तो विवेक नाही. तो आत्मगौरवाच्या आणि प्रसिद्धीच्या तहानेचा थयथयाट आहे. “मी केलेल्या करारांमुळे मध्यपूर्व शांत झाली” असे म्हणणे म्हणजे शांततेला केवळ कागदी करारांपुरते सीमित मानणे होय. ट्रम्पने शांततेला नैतिक भावना नव्हे तर एक “डील” बनविले. नोबेल समितीने त्यांचा विचार केला नाही, यामागे त्यांच्या कृतीपेक्षा त्यांची वृत्ती अधिक जबाबदार आहे. आणि म्हणूनच त्यांचा संताप अधिक लाजिरवाणा आहे — कारण तो अन्यायावर नाही, तर अपमानावर आधारित आहे. पण ट्रम्पसारख्या लोकांपूर्वीही अनेकांनी पुरस्कार न मिळाल्याने नाराजी व्यक्त केली आहे. प्रसिद्ध लेखक जॉर्ज ऑर्वेल — “१९८४” आणि “अ‍ॅनिमल फार्म” सारख्या राजकीय साहित्याचे प्रवर्तक — यांना कधीच नोबेल मिळाला नाही. ऑर्वेल जिवंत असताना त्यांच्या लेखनावर “टोकाचे राजकीय लिहिणारा” असा शिक्का होता. त्यांच्या चाहत्यांनी, समकालीन लेखकांनी नोबेल समितीला लिहून दिले होते की, “साहित्याचा अर्थ केवळ सौंदर्य नाही; तो सत्याचा घोषही असतो.” पण नोबेलच्या काचेतून सत्य नेहमीच दिसते असे नाही. त्याचप्रमाणे रशियाचे टॉलस्टॉय, आयर्लंडचे जेम्स जॉयस, आणि भारताचे रवींद्रनाथ टागोर (ज्यांना एकदाच नोबेल मिळाला, पण पुढील कार्यासाठी पुन्हा नाही) — या साऱ्यांनी नोबेलच्या मर्यादा पाहिल्या आहेत. टॉलस्टॉयला पुरस्कार न मिळाल्यामुळे अनेकांनी निषेध व्यक्त केला. त्यांना स्वतःला मात्र या गोष्टीचे फार काही सोयरसुतक नव्हते. नोबेल पुरस्कार न मिळाल्याने संतापणाऱ्यांची मानसिक अवस्था वेगळी असते. जगाने आपल्याला ओळखले नाही, ही भावना भळभळती जखम बनते. विशेषतः जेव्हा समाज त्या व्यक्तीला सतत प्रकाशझोतात ठेवतो, तेव्हा न मिळालेला पुरस्कार म्हणजे बोचणारी सल आहे. ट्रम्पच्या बाबतीत हे अगदी तंतोतंत लागू पडते. त्यांच्या समर्थकांनी आधीच ट्विटर आणि माध्यमांतून “ट्रम्प फॉर नोबेल” अशी मोहीम चालवली होती. आता पुरस्कार न मिळाल्याने फक्त ट्रम्प नव्हे, तर संपूर्ण समर्थक गट आक्रोश करत आहे. इतिहासात अशा मोहिमांची उदाहरणे कमी नाहीत. बराक ओबामा यांना नोबेल शांतता पुरस्कार मिळाला, तेव्हाच अमेरिकेत अनेकांनी प्रश्न उपस्थित केला होता — “त्यांनी काय केले आहे?” काहींनी म्हटले, “हा पुरस्कार अपेक्षेचा आहे, कामगिरीचा नाही.” म्हणजे नोबेल कधी कधी पुरस्कार देऊन वाद ओढवतो, तर कधी न देऊन. ओबामाला मिळालेल्या नोबेलने जितके प्रश्न निर्माण केले, तितकेच ट्रम्पला न मिळाल्याने आज होत आहेत. पण या दोन्ही प्रसंगांमध्ये एक गोष्ट समान आहे — शांतता या शब्दाचा राजकीय अर्थ. “शांतता” ही केवळ युद्ध थांबविण्याची प्रक्रिया नाही. ती मनुष्याच्या अंतःकरणातील संतुलनाची अवस्था आहे. नोबेल समिती हे संतुलन शोधण्याचा प्रयत्न करते, पण जगातील नेते ते संतुलन गमावतात. पुरस्कार हे व्यक्तीच्या मूल्यमापनाचा निकष बनू नयेत, ही शिकवण नोबेलसारख्या प्रसंगांनी वारंवार दिली आहे. साहित्य क्षेत्रात अनेक दिग्गजांनी हे सिद्ध केले. लिओ टॉलस्टॉय, व्हर्जिनिया वूल्फ, किंवा हार्पर ली — यांना नोबेल न मिळाल्याने त्यांची किंमत कमी झाली का? नाही. उलट त्यांच्या लेखनाने नोबेलची मर्यादा उघड केली. “नोबेल विजेता” ही ओळख ब्रँड बनली आहे. त्यामुळे ट्रम्पसारखे लोक जेव्हा नोबेल न मिळाल्याने रागावतात, तेव्हा तो राग विचारांचा नसतो; तो एका ब्रँडच्या अपयशाचा असतो. त्यात शांततेचा शोध नसतो, तर प्रसिद्धीचा सोस असतो. नोबेल पुरस्कार देणाऱ्या समित्यांनाही राजकीय दबावातून मुक्त राहता आलेले नाही. शीतयुद्धाच्या काळात अनेक पुरस्कार पाश्चिमात्य दृष्टिकोनातून दिले गेले, असे आरोप झाले. काही वेळा खऱ्या शांतिप्रिय नेत्यांना वगळून “राजकीय दूत” निवडले गेले. अशा वेळी नोबेल मिळाल्यानेही अनेकांनी निषेध केला आहे. उदाहरणार्थ, म्यानमारची नेता ऑंग सान सू की — ज्यांना शांततेचा नोबेल दिला गेला, पण नंतर त्यांच्या राजकीय कारभारात मानवाधिकारांचे उल्लंघन झाल्याचे दिसून आले — त्यावेळी जगभरातून नोबेल समितीवर टीका झाली. म्हणजे पुरस्कार मिळूनही वाद थांबत नाही. या साऱ्याचा गाभा असा की, पुरस्कार हे अंतिम सत्य नसतात. ते काळ, राजकारण, आणि समाजाच्या मनोवृत्तीचा आरसा असतात. गांधींना न देणे, ओबामाला लवकर देणे, ट्रम्पला न देणे — या तिन्ही गोष्टी एकाच गोष्टीकडे निर्देश करतात: नोबेल ही संस्था आहे, धर्म नाही. तिच्या निर्णयावर प्रश्न उपस्थित करणे योग्यच, पण त्या निर्णयाला वैयक्तिक सन्मानाचा अपमान समजणे हा मूर्खपणा आहे. ट्रम्पचा थयथयाट त्याच्या राजकीय जीवनशैलीला शोभेलही; पण जागतिक पातळीवर तो एक प्रतीक बनतो — की सत्तेची भूक संपली तरी गौरवाची भूक शिल्लक राहते. टॉलस्टॉय, ऑर्वेल, टागोर, किंवा नेल्सन मंडेला — या सर्वांनी सन्मानाला नव्हे, तर कार्याला प्राधान्य दिले. नोबेल मिळो वा न मिळो, त्यांचे जीवनच पुरस्कार ठरले. ट्रम्पला हाच धडा समजला असता, तर आजचा थयथयाट झाला नसता. शांतता म्हणजे आवाज दाबणे नव्हे, ती म्हणजे अहंकाराची शस्त्रसंधी. नोबेल न मिळाल्याने ज्यांना राग येतो, त्यांनी विचार करावा — “मी जे केले ते पुरस्कारासाठी केले का, की माणसासाठी?” जर उत्तर दुसरे असेल, तर नोबेलचा अभावही गौरव ठरतो. आणि जर उत्तर पहिले असेल, तर मिळालेला पुरस्कारही अर्थहीन ठरतो. -----

पती आणि पत्नीच्या नात्यातील अदृश्य हिंसा

पती आणि पत्नीच्या नात्यातील अदृश्य हिंसा ---------- - समीर परांजपे --+-- आज आपण अशा एका वास्तवासमोर उभे आहोत, ज्याबद्दल समाज फारसा बोलायला तयार नाही. वृत्तपत्रांत, टीव्हीवर, किंवा सोशल मीडियावर अधूनमधून काही धक्कादायक बातम्या येतात — पत्नीने पतीच्या अंगावर उकळते तेल ओतले, चप्पलांनी मारहाण केली, पतीला बेदम झोडपून रुग्णालयात पाठवले, घरातून हाकलून दिले, किंवा आत्महत्या करण्यास प्रवृत्त केले. अशा घटना एकेक करून विस्मृतीत जातात, कारण समाजाच्या दृष्टीने त्या “असामान्य” वाटतात. पण हळूहळू अशा बातम्यांची वारंवारता वाढत आहे, आणि त्या एका दडपलेल्या वास्तवाकडे निर्देश करतात — घरगुती हिंसा आता केवळ स्त्रीवरच होत नाही, तर पुरुषही तिचा बळी ठरत आहे. भारतीय समाजात पती आणि पत्नी या दोघांमध्ये "कर्तव्य" आणि "जबाबदारी" यांचे एक सुंदर संतुलन असावे, अशी कल्पना केली गेली होती. पण ज्या क्षणी नात्यात संवाद संपतो, तिथून सत्तासंघर्ष सुरू होतो. काही घरांमध्ये ही सत्ता पुरुषाच्या हातात असते, काही ठिकाणी ती स्त्रीच्या हातात. जेव्हा ती स्त्रीच्या हातात असते, आणि ती सत्ता प्रेम, सहकार्य किंवा समजुतीच्या ऐवजी नियंत्रण, भीती आणि अपमानाच्या माध्यमातून प्रकट होते — तेव्हा पती भीतीच्या गर्तेत अडकतो. पतीला पत्नीची भीती वाटते, ही गोष्ट ऐकायला समाजाला अजूनही “विनोद” वाटते. कारण आपल्याला बालपणापासून “घरात पती म्हणजे अधिपती” अशी संकल्पना शिकवली गेली आहे. पण काळ बदलला आहे. महिलांचे शिक्षण, आर्थिक स्वातंत्र्य, सामाजिक जागरूकता वाढली. ही सकारात्मक बदलांची मालिका असली, तरी तिच्या छायेत काही नकारात्मक प्रतिक्रिया निर्माण झाल्या आहेत. काही स्त्रिया या नव्या स्वातंत्र्याचा अर्थ "सत्तेचा ताबा" असा घेतात. त्या नात्यात समतेपेक्षा वर्चस्व शोधतात. आणि जेव्हा पती त्यांच्या नियंत्रणाखाली येत नाही, तेव्हा संघर्ष सुरू होतो. या संघर्षाचा एक टोक म्हणजे मानसिक अत्याचार. अनेक पती रोज अशा मानसिक त्रासातून जातात — सतत हिणवले जाणे, उपहासात्मक बोलणे, त्यांच्या स्वभावावर, कर्तृत्वावर शंका घेणे, मित्रमैत्रिणींपासून दूर ठेवणे, आर्थिक नियंत्रण ठेवणे, आणि अखेरीस धमकावणे. काही ठिकाणी ही हिंसा शारीरिक रूपही घेते. उकळते तेल ओतणे, वस्तू फेकणे, झोडपणे, रागाच्या भरात आत्महत्येची धमकी देणे — ही सर्व लक्षणं घरातल्या अदृश्य हिंसेची आहेत. ही भीती कुठून जन्म घेते? मानसशास्त्र सांगतं की, “भीती ही सत्ता हरवण्याची प्रतिक्रिया असते.” काही स्त्रिया त्यांच्या आयुष्यातील असुरक्षिततेतून ही सत्ता गाजवतात. बालपणी कुटुंबात अनुभवलेली पुरुषी दडपशाही, लग्नाआधी झालेली अपमानाची अनुभूती, किंवा लग्नानंतर सासरकडून आलेला ताण — हे सारे अनुभव स्त्रीच्या मनात एक कठीण कवच तयार करतात. त्या कवचाच्या आत एक भेदरलेलं, पण असुरक्षित मन असतं. आणि ते मन स्वतःचं वर्चस्व टिकवण्यासाठी आक्रमक होतं. या सर्वात पतीचं स्थान काय राहतं? तो एका “मूक कैद्याप्रमाणे” जगतो. समाजाने त्याच्यावर लादलेलं पुरुषत्वाचं ओझं त्याला बोलू देत नाही. “बायकोने मारलं” हे वाक्य त्याच्यासाठी अपमानास्पद ठरतं. त्याला हसू येईल, पण आतून तो तुटत जातो. काही वेळा तो स्वतःलाच दोष देतो — “मीच काहीतरी चुकीचं केलं असेल”, “मी तिचं मन जिंकू शकलो नाही”, “घरातील शांततेसाठी मी गप्प राहतो.” पण हे मौन एका मानसिक तुरुंगात रूपांतरित होतं. या भीतीचा परिणाम केवळ वैयक्तिक आयुष्यापुरता मर्यादित राहत नाही. समाजातही त्याचे दुष्परिणाम दिसतात. घरात सतत अपमानित होणारा पती आत्मविश्वास हरवतो. मुलांच्या डोळ्यांत त्याचं महत्त्व कमी होतं. समाजात तो तोंड वर करून बोलू शकत नाही. आणि अनेक वेळा तो नैराश्य, व्यसनाधीनता, किंवा आत्मघातकी विचारांच्या विळख्यात सापडतो. भारतात कायद्यानं स्त्रियांसाठी अनेक संरक्षणात्मक कलमे दिली आहेत — ४९८अ, घरेलू हिंसा प्रतिबंधक कायदा, कौटुंबिक अत्याचार प्रतिबंधक अधिनियम वगैरे. परंतु पुरुषांसाठी अशी कोणतीही कायदेशीर यंत्रणा उपलब्ध नाही. काही एनजीओ किंवा पुरुष संघटना (जसे की “Save Indian Family Foundation”, “Men’s Rights Association” इ.) या विषयावर काम करत आहेत, पण त्यांच्या आवाजाला अजूनही मुख्य प्रवाहात स्थान मिळालेलं नाही. उलट, जेव्हा एखादा पुरुष मदतीसाठी पोलिसांकडे जातो, तेव्हा अनेकदा त्यालाच दोषी ठरवलं जातं. “तू पुरुष असून बायकोला घाबरतोस?” — हा उपहास त्याच्या मनाला अधिक जखमी करतो. जगभरात अशा घटना वेगवेगळ्या देशांत नोंदवल्या गेल्या आहेत. ब्रिटन, ऑस्ट्रेलिया, कॅनडा, आणि अमेरिकेत घरगुती हिंसेत पुरुष पीडितांचे प्रमाण ३०% पर्यंत असल्याचे आकडे सांगतात. मात्र हे पुरुष क्वचितच तक्रार नोंदवतात. कारण समाजातील पुरुषत्वाच्या संकल्पना सर्वत्र सारख्याच आहेत — रडणं, भीती दाखवणं, वेदना सांगणं हे पुरुषासाठी लाजिरवाणं मानलं जातं. म्हणूनच अनेक मानसशास्त्रज्ञ या प्रवृत्तीला “Toxic Masculinity Trap” म्हणतात — म्हणजेच, पुरुषत्वाच्या खोट्या कल्पनांमुळे निर्माण झालेला भावनिक पिंजरा. स्त्रीचा कडक स्वभाव हा नेहमीच तिच्या इच्छेचा परिणाम नसतो. काही वेळा परिस्थिती तिला तशी बनवते. परंतु जेव्हा ही कठोरता समजुतीच्या मर्यादेच्या पलीकडे जाते, तेव्हा ती हिंसक रूप घेतात. अशा स्त्रियांना वाटतं, “मी जर थोडीशी मवाळ झाले, तर मला कोणी गांभीर्याने घेणार नाही.” त्यामुळे त्या सतत आक्रमक राहतात, आणि त्यांच्या जोडीदारावर एक अदृश्य ताण निर्माण होतो. अशा नात्यात पतीची मानसिक अवस्था अतिशय गुंतागुंतीची होते. तो प्रेम, भीती, राग, आणि असहायता या चार भावनांमध्ये अडकतो. काही दिवस तो विचार करतो — “ती सुधारेल”, काही दिवस तो शांत राहतो, काही दिवस तो विरोध करतो, पण अखेरीस थकतो. या थकव्याला मानसोपचारतज्ज्ञ “Emotional Exhaustion” म्हणतात — सतत भीतीत जगल्याने माणूस भावनिकदृष्ट्या थकतो, आणि मग त्याच्यात प्रतिक्रिया देण्याची ताकद उरत नाही. समाजाने अशा पतीकडे पाहण्याची दृष्टी बदलायला हवी. घरगुती हिंसा म्हणजे केवळ स्त्रीच्या शरीरावरचे ओरखडे नाहीत; पुरुषाच्या मनावरचे जखमेदेखील तितक्याच खोल असतात. त्या दिसत नाहीत, पण त्या तुटलेल्या आत्मसन्मानात, झिजलेल्या आत्मविश्वासात, आणि मौनात उमटतात. या विषयाचा सामाजिक पैलूही गंभीर आहे. भारतीय कुटुंबसंस्था परंपरेने “पुरुषाने सहन करावं” ही शिकवण दिली आहे. पती म्हणजे त्यागकर्ता, जबाबदार, आणि सहनशील. पण ही सहनशीलता जेव्हा अपमानाचं रूप घेते, तेव्हा ती आत्मविनाशकारी ठरते. स्त्रीच्या रागाला समाज "भावनिक प्रतिक्रिया" मानतो, पण पुरुषाच्या वेदनेला "कमजोरी" म्हणतो. हे दोन मापदंड बदलणं अत्यावश्यक आहे. कायदा आणि मानसशास्त्र या दोन्ही क्षेत्रांनी पुरुषांसाठीही संरक्षक चौकट तयार केली पाहिजे. ज्या प्रकारे महिलांसाठी “महिला आयोग” आहे, त्याचप्रमाणे “पुरुष आयोग” स्थापन व्हावा. घरगुती हिंसेत पीडित झालेल्या पुरुषांना समुपदेशन, कायदेशीर मदत, आणि सामाजिक पुनर्वसन दिलं जावं. अशा घटनांमध्ये स्त्रियांची प्रतिमा दोषी म्हणून पाहणंही योग्य नाही. समस्या व्यक्तिनिष्ठ आहे, लिंगनिष्ठ नाही. काही स्त्रिया जशा अत्याचार करतात, तशाच काही पतीही आपल्या अधिकाराचा गैरवापर करतात. पण दोन्ही परिस्थितीत मूळ प्रश्न एकच आहे — सत्तेचा दुरुपयोग. प्रेम आणि समतेचं नातं सत्तेच्या खेळात बदलतं, आणि तिथेच हिंसा जन्म घेते. जोडीदारांमधील संवाद हा नात्याचा प्राण आहे. संवाद संपला की नातं मरतं. भीती, शंका, आणि नियंत्रण यांची जागा समजुतीने घ्यायला हवी. पतीनेही आपल्या भीतीबद्दल बोलायला हवं — मानसोपचारक, मित्र, किंवा सामाजिक मंचांवर. कारण मौन हे विषासारखं आहे; ते आतून माणसाला खातं. समाजानेही अशा पुरुषांना हिणवू नये. जो पुरुष आपल्या वेदनेबद्दल बोलतो, तो कमजोर नाही — तो प्रामाणिक आहे. घरगुती नाती म्हणजे दोन स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्वांचा प्रवास आहे. त्यात सत्तेचा प्रश्न नाही, तर सहजीवनाचा प्रश्न आहे. जेव्हा एकजण दुसऱ्याला अधीन बनवतो, तेव्हा प्रेमाचं स्थान नियंत्रण घेतं. आणि नियंत्रणावर उभं राहिलेलं नातं शेवटी तुटतंच. आज जगभरात “Men’s Mental Health” हा एक नवा विषय पुढे येत आहे. आत्महत्येच्या आकडेवारीत बहुसंख्य पुरुष आहेत. त्यात मोठा भाग अशा भावनिक दबावातून गेलेल्या पुरुषांचा आहे. त्यांच्या कथा फारशा प्रसिद्ध होत नाहीत, कारण समाजाला त्या ऐकायच्या नाहीत. पण त्या वास्तव आहेत — शांत, उदास, आणि भीतीने झाकलेल्या. भीतीने चालवलेलं नातं केवळ दोघांनाच नाही, तर संपूर्ण पिढीला हानीकारक ठरतं. अशा घरात वाढणाऱ्या मुलांना चुकीचं शिकवणं मिळतं — “नातं म्हणजे वर्चस्व.” मुलं तेच पाहतात, तेच शिकतात, आणि पुढच्या पिढीत तीच साखळी पुन्हा तयार होते. त्यामुळे अशा नात्यांचं समाधान केवळ वैयक्तिक नाही, तर सामाजिक गरज बनली आहे. “भीतीच्या पलीकडे” जाणं म्हणजे प्रेमाकडे परतणं. प्रत्येक नातं हे परस्पर आदरावर उभं असतं. जर पत्नीने पतीकडे प्रेमाऐवजी राग, आदराऐवजी नियंत्रण, आणि समजुतीऐवजी भीती दिली, तर ते नातं वाचत नाही. आणि जर पतीने आपल्या भीतीत गप्प राहिलं, तर ती हिंसा अधिक वाढते. म्हणून दोघांनीही पहिलं पाऊल उचलायला हवं — एक संवादाचं, समजुतीचं, आणि सन्मानाचं. प्रेम, समता, संवाद ह्याच तीन गोष्टी पती-पत्नीच्या नात्यातील खरी शक्ती आहे. त्या नात्याचं खरं सौंदर्य तेव्हाच फुलतं, जेव्हा दोघेही एकमेकांना “घाबरत” नाहीत, तर एकमेकांना “जाणून” घेतात.

आताची दिवाळी पहाट म्हणजे फक्त ढोंगाला मान्यता

आताची दिवाळी पहाट म्हणजे फक्त ढोंगाला मान्यता ------------- - समीर परांजपे ---------------- दिवाळी म्हणजे प्रकाशाचा उत्सव. पण आजच्या महाराष्ट्रात तीच दिवाळी सकाळी उठून स्पीकर्सच्या गडगडाटात, कृत्रिम धुरकट प्रकाशात आणि बेफिकीर कर्कश्य स्वरांत सुरू होते. नाव छान आहे — “दिवाळी पहाट”. पण त्या नावाखाली जे घडतं, ते पाहून वाटतं की आपण संस्कृती नव्हे तर संस्कृतीचे थडगे बांधत आहोत. “दिवाळी पहाट” ही संकल्पना काही फार जुनी नाही. १९८० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात पुण्यात काही संगीतप्रेमींच्या कल्पनेतून तिचा जन्म झाला. रात्री दिवाळीचा गोंधळ, पण सकाळी शांत सुरांमध्ये एक वेगळं, ओंजळभर समाधान मिळावं — असा हेतू होता. त्या पहाटेचे सूर होते भावगीतांचे, नाट्यगीतांचे, भक्तिगीतांचे, आणि त्या स्वरांमध्ये मृदुता, भक्ती, ओढ आणि घरगुती गंध होता. हेच “दिवाळी पहाट”चं मूळ रूप — शुद्ध, साधं, माणुसकीचं. पण आता? आता त्या पहाटेच्या नावाने उभारलेले भव्य रंगमंच, सेलिब्रिटींची होर्डिंग्ज, डीजेच्या मिक्स बीट्स आणि सेल्फी स्टँड! “सकाळच्या शांततेत सूरांचा आनंद घेणे” हा हेतू गेला आणि “कोणता कार्यक्रम मोठा, कोणता महागडा कलाकार, कोणत्या सोसायटीने प्रायोजक मिळवले” याची स्पर्धा सुरू झाली. दिवाळीच्या पहाटेचा अर्थच हरवला. आज दिवाळी पहाट म्हणजे “पब्लिक रिलेशन इव्हेंट”. सांस्कृतिक प्रसंगापेक्षा तो कॉन्ट्रॅक्ट आणि ब्रँडिंगचा उत्सव झाला आहे. आयोजकांना जाहिरात हवी, प्रायोजकांना बॅनर हवे, गायकांना मंच हवा, आणि प्रेक्षकांना व्हॉट्सॲप स्टेटस. अशा वेळी सूर, संगीत, भाव, संस्कृती — हे सगळं फक्त कोपऱ्यात पडलेलं पोतेर वाटते. या कार्यक्रमात एकेकाळी सुधीर फडके, हृदयनाथ मंगेशकर, ग.दि. माडगूळकर यांच्या गीतांचा सुगंध होता. आता तिथे “मराठी डीजे मिक्स” गाजतात. कधी “कळत नकळत”, कधी “देहातला गंध यावा” या गाण्यांचा वापरही बीट व्हर्जनमध्ये होतो! इतकी अधोगती की, गाण्याचा आशय आणि गाण्याचा भाव दोन्ही हरवले. जे गाणं मनात रुजायला हवं होतं, ते आता आवाजाच्या ढिगाऱ्यात गाडलं जातं. दिवाळी पहाटेच्या नावाने “कलाकारांना व्यासपीठ मिळतं” हे खरं; पण त्या व्यासपीठावर कलेचा आत्मा उरलाय का? बहुतेक वेळा हे कार्यक्रम एखाद्या कर्कश उत्सवासारखे होतात — बिनधास्त, बेढब, ओरडणारे, विनासूत्र. रियाज, स्वर, सौंदर्य, सुसंवाद — हे सगळी शब्द त्यात हरवून गेली आहेत. एकेकाळी सूरांनी माणसाच्या मनाचा स्पर्श केला; आता फक्त आवाज मनाला डंख करतो. सगळ्यात विचित्र म्हणजे — या कार्यक्रमांची “पुनरावृत्ती”. वर्षानुवर्षं तेच कलाकार, तीच गाणी, तीच फुलं, तेच संवाद, तोच “मॉर्निंग सेट”. सर्जनशीलता गेली, नुसती पुनरावृत्ती जगते. प्रेक्षकही आता थकलेत, पण सवयीने येतात. कारण समाजात या सगळ्याला “संस्कृती” म्हणण्याची सवय झाली आहे. आपण ज्या कार्यक्रमावर टीका करतो, तोच दुसऱ्या दिवशी आपल्या सोसायटीच्या ग्रुपमध्ये शेअर करतो — “किती सुंदर पहाट होती!” हे किती मोठं सांस्कृतिक ढोंग आहे! आणि खरं सांगायचं झालं तर, या “दिवाळी पहाटे”चं काहीतरी भयंकर फॉसिलाइजेशन झालं आहे — म्हणजे जिवंत कला मृत झाली आणि तिचं केवळ बाह्य कवच उरलं आहे. कलाकार येतात, रियाज न करता गातात, प्रेक्षक मोबाईलवर शूट करतात, आणि सगळं संपलं की लाईक्स मोजतात. दिवाळीचा अर्थ काय राहिला? “प्रकाशाचा उत्सव” नव्हे, तर “स्पॉटलाइटचा उत्सव”. माणसाच्या मनाला पहाटेची नितळ शांतता आवडते. पण हे कार्यक्रम त्या पहाटेचा सत्यानाश करतात. ज्यावेळी पक्षी बोलायला लागतात, तेव्हाच स्पीकरचा आवाज त्यांचा किलबिलाट दडपून टाकतो. आणि आपण अभिमानाने म्हणतो — “ही आपली मराठी संस्कृती!” ही संस्कृती नाही, ही तिची शवयात्रा आहे, तीही ढोलताशासह. आजच्या दिवाळी पहाटेचं मुख्य सूत्र म्हणजे “सांस्कृतिक दिखाऊपणा”. कार्यक्रमाला कोण आला, कोणतं गाणं निवडलं, कोणत्या गायकानं किती मानधन मिळवेले— यापेक्षा महत्त्वाचं म्हणजे, कोणत्या राजकीय नेत्याने शुभेच्छा दिल्या, कोणत्या बँकेने प्रायोजकत्व केलं, आणि फोटो कोणत्या पेपरमध्ये आला. पहाट संपते तेव्हा लोक म्हणतात, “छान कार्यक्रम झाला.” पण कोणी विचारत नाही — “मनाला काय स्पर्शून गेले?” कारण मनाला स्पर्श व्हावा इतका निर्मळ अवकाशच उरलेला नाही. हे कार्यक्रम जणू संस्कृतीचा पिंजरा बनले आहेत. त्यात कला जिवंत नाही, ती “जतन” केलेली आहे — जशी शिल्पालयात ठेवलेली ममी असते. प्रेक्षक टाळ्या वाजवतात, पण त्या टाळ्यांमागे फक्त औपचारिकता आहे. दिवाळी पहाटेच्या गाण्यांवर एकेकाळी काव्याचा सुवास असायचा — “रात्रंदिवसाची वीण”, “पहाटेचा सूर्य”, “भावांचे प्रतिबिंब”. आज त्या काव्यातून काय उरलं? फास्ट बीटवर सजवलेलं भावगीत, आणि प्रेक्षकांच्या आवाजावर हरवलेली स्वरांची ओळख. हे पाहताना वाटतं की आपण संगीत ऐकायला नव्हे, तर स्वतःच्या आत्म्याचा आवाज हरवून टाकण्यासाठी एकत्र जमलो आहोत. सर्वात मोठा शोकांतिकेचा भाग म्हणजे — या कार्यक्रमांना “संस्कृती टिकवण्याचा उपक्रम” म्हणून समाजात सन्मान मिळतो. म्हणजेच ढोंगाला मान्यता मिळाली आहे. आयोजकांचे तोंड बघा — प्रत्येक जण “संस्कृतीचा वारसा पुढे नेतो” या टोनमध्ये बोलतो. पण त्या वारशाचं स्वरूप काय आहे? खोट्या भावनांचं प्रदर्शन, सेलिब्रिटींच्या हजेरीवर आधारित प्रतिष्ठा, आणि शुद्धतेपासून कोसो दूर गेलेली कला. या कार्यक्रमांचा समाजावर परिणाम काय? पहिला आणि भयानक परिणाम — आस्वादकतेचा ऱ्हास. लोक आता शांतता सहन करू शकत नाहीत. स्पीकर बंद झाला की त्यांना अस्वस्थता येते. हेच या कार्यक्रमांनी केलं — माणसाच्या “शांतपणे ऐकण्याच्या” क्षमतेचा नाश. जे लोक संगीताच्या नितळतेकडे आकर्षित व्हायचे, ते आता गोंगाट आणि दिखाऊपणाच्या मागे धावतात. दुसरा परिणाम — कलात्मकतेची घसरगुंडी आता कोणी बेसूर गायलं तरी चालतं, कोणी कविता विसरला तरी चालतं, फक्त कार्यक्रमात गर्दी हवी. जिथं कला ही गुणवत्तेची कसोटी होती, तिथं ती आता प्रेक्षकसंख्येची मोताज झाली आहे. “लोकांना आवडतंय ना?” या वाक्यानं सगळी अधोगती झाकली जाते. आणि तिसरा परिणाम — संस्कृतीची व्याख्या बदलली. संस्कृती म्हणजे “संवेदनशीलता, सौंदर्य, विचार, आत्मिक आनंद” असं होतं. आता संस्कृती म्हणजे “इव्हेंट, स्पॉन्सर, कव्हरेज, रील्स.” हे बदलणं म्हणजे अधोगतीचं सूचक. आपण म्हणतो — “संस्कृती टिकतेय.” पण खरं म्हणजे ती तगतेय, जगत नाही. हे सगळं पाहताना वाटतं — दिवाळी पहाट आता दिवाळीच्या आत्म्यावर झालेला अत्याचार आहे. प्रकाशाच्या उत्सवाची सकाळ आता लाइटिंग शो बनली आहे. स्वरांचा उत्सव आता साउंड चेक झाला आहे. आणि रसिकतेची परंपरा आता इंस्टाग्राम पोस्ट. एक प्रश्न आहे — दिवाळी पहाटचे हे कार्यक्रम आजही खरोखर आवश्यक आहेत का? खरं सांगायचं तर, “हो” आणि “नाही” दोन्ही उत्तरं यात आहेत. जर हे कार्यक्रम संगीताला नवा श्वास देत असतील, नव्या कलाकारांना मंच देत असतील, आणि श्रोत्याला अंतर्मुख करत असतील — तर हो, ते आवश्यक आहेत. पण जर ते गोंगाट, दिखाऊपणा, सेलिब्रिटींची मिरवणूक अशा स्वरुपाचे बनले असतील — तर उत्तर हे कार्यक्रम नकोत असे आहे. आजची समस्या ही आहे की, आपण कार्यक्रम करतो ते मनाला बरे वाटावे म्हणून नव्हे तर ते होतात मोबाईलसाठी. प्रत्येक गाणं, प्रत्येक संवाद, प्रत्येक क्षण कॅमेरासाठी रचला जातो. हेच सगळं या “पहाटेच्या” ऱ्हासाचे मूळ आहे. दिवाळी पहाट सुधारायची असेल, तर संस्कृतीचा खरा अर्थ पुन्हा आठवावा लागेल. संगीत म्हणजे आवाज नव्हे — तो मौनातून जन्मलेला भाव आहे. पहाट म्हणजे प्रकाश नव्हे — ते अंधारातून उमलणारे नवजीवन आहे. दिवाळी पहाटेचं पुनरुज्जीवन एका गोष्टीत आहे — सत्यता. सत्य सूर, सत्य भाव, आणि सत्य अनुभव. कलाकाराने पुन्हा स्वरांशी प्रामाणिक व्हावं लागेल. प्रेक्षकांनी पुन्हा “ऐकणं” शिकावं लागेल. आयोजकांनी “गर्दी” नव्हे, तर “गुणवत्ता” हे ध्येय ठेवावं लागेल. हे तीन घटक बदलले, की दिवाळी पहाट पुन्हा जिवंत होईल. एक छोटी सोसायटी, कमी बजेट, दोन गायक, एक तबला, एक हार्मोनियम — पण जर स्वर मनातून आले, तर ती दिवाळी पहाट देखणी होईल. आणि उलट — हजार स्पीकर्स, वीस कलाकार, पण भावना नसतील, तर तो कार्यक्रम म्हणजे फक्त दिवाळीचा मळका बॅनर. दिवाळी पहाटेचा खरा अर्थ म्हणजे “अंधारातून प्रकाशाकडे जाणे. ही भावना हरवली की कार्यक्रम उरतो, पण संस्कृती मरते. आपण आता ज्या वळणावर आहोत, तिथं ठरवावं लागेल — आपल्याला दिवाळी पहाट हवी आहे का, की दिवाळीचा गोंगाट? ----------------------

चाफा खुलला..

चाफा खुलला.. ----- समीर परांजपे --------- सकाळ अजून नीट उजाडलेली नसते. क्षितिजावरच्या प्रकाशाची पातळ रेघ धुक्यात विरघळते, आणि वाऱ्याच्या पहिल्या झुळुकीत काहीतरी ओळखीचं वाहत येतं — तो चाफ्याचा गंध. जणू रात्रभर झोपलेल्या आकाशाने फुलांच्या ओंजळीतून सूर्याला जागवावं असं काहीसं त्यात असतं. चाफा म्हणजे निसर्गाचा मृदू स्वर. त्याचं फूल गात नाही, पण हवेत एक मंद, न ऐकू येणारा सूर सोडून देतं. त्याच्या पांढऱ्या पाकळ्यांवर दवबिंदू मोत्यांसारखे विसावलेले असतात, आणि मधोमध पिवळ्या वर्तुळात जणू सकाळचा सूर्य डोळे उघडतो. आईच्या हातातला फुलांचे ताट असो वा नववधूच्या केसांमधील वेणी, चाफा नेहमी खुलून दिसतो. तो रंगानं साधा, पण भावानं गहिरा. त्याचं सौंदर्य उघड्या नजरेला नव्हे, तर शांत मनाला दिसतं. मला आठवतं, आमच्या जुन्या घराच्या अंगणात एक मोठं चाफ्याचं झाड होतं. दिवसभर त्या झाडाखाली बसून वारा ऐकायची सवय होती. जेव्हा वारा झाडाच्या फांद्यांवरून फिरायचा, तेव्हा फुलं हळूच हलायची — जणू कोणीतरी हळुवार हसतंय असं वाटायचं. त्या फुलांचा गंध इतका निरभ्र होता की, त्यात दिवसाचा थकवा वितळून जायचा. चाफा म्हणजे साधेपणाचं सौंदर्य. गुलाबासारखा ठसठशीत नाही, मोगऱ्यासारखा आडवळणाचा नाही. तो आपल्या अस्तित्वाबद्दल बोलत नाही, पण एकदा का फुलला, की त्याचा गंध पूर्ण वातावरण व्यापून टाकतो. त्याचं हे शांत सामर्थ्य मनाला शिकवतं — “शब्द न करता जगताही बोलता येतं.” कवी ग्रेस यांनी लिहिलंय, “चाफा बोलेना, चाफा पांढरा.” त्या ओळींत चाफ्याचं गूढ दडलेलं आहे. तो न बोलता सगळं सांगतो. त्याचं मौन हे त्याचं वाणी आहे. आणि कदाचित म्हणूनच, गळून पडलेलं चाफ्याचं फूलही आपल्याला दु:ख देत नाही — कारण ते गळताना देखील सुवास देतं. संध्याकाळी मंद प्रकाशात झाडाखालचं अंगण चाफ्याच्या पांढऱ्या पाकळ्यांनी भरलेलं दिसतं. त्या फुलांचं सौंदर्य मातीशी मिसळलेलं असतं, पण त्यांचा गंध हवेत टिकून राहतो. हेच तर आयुष्याचं रहस्य आहे — आपणही गळून गेलो, तरी आपल्यातून सुगंध रहावा. चाफा शिकवतो, की उमलणं हीच उपासना आहे. त्याला नायकीपणाचा गवगवा नको, की भक्तिभावाचा दिखावा नको. तो फुलतो, आपलं देऊन जातो, आणि मातीला परत जातो. एवढं शांत, एवढं प्रामाणिक जीवन किती सुंदर! शहरातल्या गोंगाटातही एखाद्या देवळाच्या कौलांवरून चाफ्याचा गंध आला की, मन अचानक भूतकाळात सरकून जातं. आईच्या केसात गुंफलेला तो फुलांचा वेणीगंध, मंदिराच्या पायरीवर चुरडलेली फुलं, आणि आकाशाकडे झेपावलेला त्या सुगंधाचा श्वास — हे सगळं पुन्हा जिवंत होतं. चाफा म्हणजे स्मृतींचं फूल. तो देव्हाऱ्यात असो, की वाटेवर गळून पडलेला असो — त्याचा गंध आपल्याला आपल्याशीच जोडतो. कधी तो आईसारखा वाटतो, कधी बालपणीसारखा, तर कधी प्रार्थनेसारखा. आणि म्हणूनच — जेव्हा चाफ्याचं फूल हातात घेतो, तेव्हा मनात एक शांत स्वर उमटतो. तो सांगतो — “सौंदर्य मोठं नसतं, ते सूक्ष्म असतं. गंध जिथे आहे, तिथे देव आहे.”

सिद्धी म्हणजे हृदयातील गहराई

सिद्धी म्हणजे हृदयातील गहराई - समीर परांजपे सिद्धी… हा शब्द जसा उच्चारला जातो, तसा तो फक्त कानाला ऐकू येत नाही; तो हृदयाच्या गहिराईतून उठतो, आत्म्याच्या प्रत्येक पेशीतून प्रवाहित होतो. हे नाव फक्त ओळख नाही, तर जीवनाच्या गूढ प्रवाहाचा अनुभव आहे, जसा लाटांवरून हलकी चमक पडते, तसेच आपल्या अंतरंगावर उजेड टाकतो. सिद्धी—अर्थाच्या, सौंदर्याच्या आणि गंधाच्या अदृश्य पण ओघवत्या संगमाचे प्रतीक आहे. सिद्धीचा स्पर्श जणू पहाटेच्या कोमल वाऱ्यासारखा आहे. त्यात एक गोड सरसराट आहे, एक हलकी झुळूक आहे, जी मनाच्या गडद कोपऱ्यातून हळुवार जणू सावलीतून प्रकाश ओतते. प्रत्येक अक्षर—“सि,” “द्ध,” “ी”—स्वतःमध्ये वेगवेगळ्या भावनांचा संगम घेऊन येते. “सि” मध्ये सौंदर्याची कोमलता आहे, जणू फुलांचा गंध; “द्ध” मध्ये दृढता आहे, जणू पर्वताच्या शिखरावरचा ठळक प्रकाश; आणि “ी” मध्ये गोडवा आणि अखंड उष्मा आहे, जणू समुद्राची अथांगता. सिद्धी ही व्यक्ती नसली तरी तिच्या नावाने जादू केली आहे. तिचा अनुभव फक्त दिसतो किंवा ऐकू येतो नाही, तो अनुभवला जातो—हळुवार, सजीव, आणि आत्म्याला हलवणारा. जणू एखाद्या शांत नदीच्या लाटांवरून उगवलेली पहाट, जिच्या प्रत्येक थेंबामध्ये सूर्याची ओढ आहे, तसेच सिद्धीची उपस्थिती आपल्याला आंतरिक सौंदर्याचा अनुभव देते. तिच्या नावाचा उच्चार ऐकताना, आपल्याला जाणवते की जीवनातील प्रत्येक क्षण, प्रत्येक आठवण आणि प्रत्येक स्वप्न आपल्यात मिसळलेले आहेत. सिद्धी हे नाव जणू काही फुललेल्या वसंताचे पहिल्या पानासारखे आहे—कोमल, गंधमय, आणि जीवनाने भरलेले. तिच्या नावातील प्रत्येक अक्षर एका नवीन फुलासारखे उघडते. “सि” मधील कोमलता, “द्ध” मधील तीव्र उर्जा, आणि “ी” मधील गोडवा मिळून एक सुंदर चित्र तयार करतात. आणि हे चित्र पाहताना आपल्याला जाणवते की जीवनाचा प्रत्येक रंग, प्रत्येक अनुभव, आणि प्रत्येक भावना सिद्धीच्या नावात गुंफलेले आहेत. सिद्धी—ही फक्त एक ओळख नाही, तर सौंदर्यशास्त्राची एक ओळ आहे. जिथे शब्द संपतात, तिथे तिचा अर्थ सुरू होतो. तिच्या नावात फक्त सुंदर अक्षरे नाहीत, तर एक अदृश्य ऊर्जा आहे, जी हृदयाच्या प्रत्येक ठोक्याला लयबद्ध स्पंदन देते. तिच्या उपस्थितीला आपण अनुभवतो—ती दिसत नाही, ती आपल्याला स्पर्श करते; ती फक्त ऐकू येत नाही, ती आपल्या अंतरंगाला हलकं हळुवार हलवते. सिद्धी जणू काही शांत सरिता आहे—हळुवार, मंद आणि सुसंगत. तिच्या नावात एक प्रवाह आहे, जो आपल्याला बहरायला लावतो, जसा पावसाच्या हलक्या थेंबांमध्ये झुलणारे पान हलते. तिचा प्रत्येक उच्चार, प्रत्येक ध्वनी आपल्या अंतर्मनात एक सुंदर लय निर्माण करतो, जणू एखाद्या संगीतातील कोमल सूर आपल्याला आपल्याच आत्म्याशी जोडतो. त्या लयीमध्ये आपल्याला स्वतःला शोधता येते, आठवणींच्या फुलांनी मन भरते, आणि जीवनाची गोडी अनुभवायला मिळते. सिद्धी म्हणजे फक्त यश किंवा सौंदर्य नाही; ती म्हणजे धैर्य, आत्मविश्वास, आणि अंतर्मनातील प्रकाशाचे प्रतीक आहे. हे नाव आपल्याला सांगते की प्रत्येक संकट, प्रत्येक वळण, आणि प्रत्येक संघर्ष आपल्याला अधिक सुंदर बनवतात. आणि त्या सुंदरतेचा अनुभव घेण्यासाठी फक्त सिद्धीच्या नावाचा उच्चार पुरेसा आहे—तो आपल्याला त्या प्रवाहात घेऊन जातो, जिथे प्रकाश, छाया, गंध आणि स्पर्श सर्व एकत्र मिसळलेले असतात. सिद्धी जणू काही स्वप्नांच्या बगिच्यात उगवलेली फुले आहे—प्रत्येक रंग, प्रत्येक गंध, प्रत्येक कोमल पाने आपल्याला त्या क्षणाचा आनंद घेण्यास भाग पाडतात. तिच्या नावात गुंतलेली प्रत्येक भावना, प्रत्येक लय, आणि प्रत्येक छटा आपल्याला हळुवारपणे हलवते, जणू एखाद्या प्रेमळ आठवणीने हृदयाला स्पर्श केलेले आहे. तिचा अनुभव केवळ शब्दांमध्ये नाही; तो प्रत्येक श्वासात, प्रत्येक स्मितात, प्रत्येक विचारात मिसळतो. सिद्धीच्या नावाचा उच्चार करणे म्हणजे त्या अदृश्य सौंदर्याला वारा देणे, जणू धुक्यात हरवलेला सूर्यकिरण आपल्याला उजेड दाखवतो. तिच्या नावामध्ये एक अशी लय आहे जी शब्दांच्या सीमांपेक्षा बाहेर जाऊन हृदयाला स्पर्श करते, आत्म्याला झकासते, आणि मनाच्या गडद खोलवर उजेड पसरवते. तिचा अनुभव एक प्रकारच्या संगीतासारखा आहे—कोणतेही उपकरण नसले तरी प्रत्येक आवाज, प्रत्येक स्पर्श, आणि प्रत्येक भावना एक सुंदर सुरात मिसळते. सिद्धी—ही जणू एक जागृत स्वप्न आहे. जिथे शब्द संपतात, तिथे तिचा प्रवास सुरू होतो. प्रत्येक विचार, प्रत्येक स्मित, प्रत्येक आठवण तिच्या नावाशी जोडलेली आहे. आणि या जोडणीतून आपल्याला जाणवते की सौंदर्य, आनंद, आणि जीवनाचा अर्थ केवळ बाह्य गोष्टीत नाही, तर आपल्या अंतरंगात दडलेले आहेत. सिद्धी फक्त नाव नाही; ती एक ऊर्जा आहे, एक अनुभव आहे, आणि एक प्रेरणा आहे. तिचा प्रत्येक उच्चार आपल्याला आपल्या अंतर्मनाशी जोडतो, आपल्या स्वप्नांना जागृत करतो, आणि आपल्याला जीवनाच्या प्रत्येक क्षणाला जिवंत अनुभवायला भाग पाडतो. तिचा प्रवास जणू समुद्राच्या अथांग लाटांवरून चालणाऱ्या सूर्यकिरणासारखा आहे—हळुवार, सुंदर, आणि अनंत. जगातील अनेक गोष्टी सौंदर्याने भरलेल्या आहेत, पण सिद्धी हे नाव त्या सर्व सौंदर्यांपेक्षा वेगळे आहे. हे नाव आपल्याला आठवते की प्रत्येक क्षण, प्रत्येक लहर, प्रत्येक भावना आपल्याला जीवनाच्या उच्च शिखरांवर घेऊन जाऊ शकते. आणि त्या शिखरावर पोहोचण्यासाठी फक्त सिद्धीच्या नावाचा उच्चार पुरेसा आहे—तो आपल्याला आपल्याच अंतर्मनाच्या प्रवाहात घेऊन जातो, जिथे प्रकाश, सौंदर्य, आणि गोडवा अखंड मिसळलेले असतात. सिद्धी—एक नाव, एक प्रवास, एक अनुभव, आणि एक स्वप्न. तिचा अनुभव प्रत्येकाच्या हृदयात, प्रत्येक श्वासात, प्रत्येक स्मितात मिसळतो. तिच्या नावाचा प्रत्येक उच्चार आपल्याला स्वतःच्या जीवनाच्या गोडवा आणि सौंदर्याचा अनुभव देतो. हे नाव फक्त ओळखण्यासाठी नाही, तर अनुभवण्यासाठी आहे—जणू पहाटेच्या हळुवार सूर्यकिरणासारखे, जे आपल्या जीवनात एक नवीन सुरुवात घेऊन येते.