ट्रम्प यांचा नोबेल थयथयाट

ट्रम्प यांचा नोबेल थयथयाट ---- - समीर परांजपे - ---- जगातल्या प्रतिष्ठित पुरस्कारांमध्ये “नोबेल” हा शब्द उच्चारला की, त्यामागे एक अदृश्य गौरव आणि एक अमूर्त तृष्णा दडलेली असते. प्रत्येक क्षेत्रातील प्रतिभावंताला कुठेतरी मनात आशा असते की कधीतरी या गौरवाचा किरीट त्याच्या शिरावर येईल. परंतु या गौरवाची प्राप्ती जितकी दुर्मिळ, तितकीच न मिळाल्यावर होणारी वेदना तीव्र असते. अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी नोबेल शांतता पुरस्कार न मिळाल्याबद्दल जी अस्वस्थता, चिड, आणि आपल्याच कार्याची जाहिरात करून संतापजनक भाष्य केले, ते या मानवी आकांक्षेचे सर्वांत ताजे उदाहरण म्हणावे लागेल. ट्रम्पसारखा मनुष्य शांततेच्या पुरस्कारासाठी पात्र आहे का, हा प्रश्न वेगळा; पण “मला मिळायला हवा होता” ही भावना व्यक्त करणे हे राजकारणापेक्षा जास्त मानवी दुर्बलतेचे दर्शन घडवते. ट्रम्पने आपल्या अध्यक्षीय कारकिर्दीत जे काही केले, त्यातील काही करार — मध्यपूर्वेतील अब्राहम अ‍ॅकोर्डसारखे — त्यांनी स्वतः शांततेचे प्रतीक मानले. त्याकडे नोबेल कमिटीने दुर्लक्ष केले, असे त्यांना वाटते. त्यांनी ट्विटरवर लिहिले की, — “इतिहास माझा न्याय करेल, पण नोबेल कमिटी आंधळी झाली आहे.” आणि हा “इतिहास माझा न्याय करेल” हा वाक्प्रचार नव्हे तर तोच नेहमीच्या थयथयाटाचा आविष्कार आहे. नोबेल मिळो वा न मिळो, प्रत्येकाला आपल्या कामाचे कौतुक व्हावे पुरस्कार मिळावा, अशी मानवी मनाची प्रखर इच्छा असते. ती न मिळाल्यावर “विश्व अन्यायकारक आहे” हा जळजळीत भाव उमटतो — मग तो ट्रम्प असो वा एखादा वैज्ञानिक. नोबेल पुरस्कारांचे महत्त्व इतके प्रचंड झाले आहे की, जगाच्या सामाजिक स्मरणात तो “सत्याचा अंतिम ठप्पा” मानला जातो. नोबेल जिंकले म्हणजे कार्याला अंतिम न्याय मिळाला, असा एक मिथ्याभास समाजाच्या मनात पसरलेला आहे. त्यामुळे जेव्हा तो न मिळतो, तेव्हा तो केवळ वैयक्तिक नकार नाही; तो “संपूर्ण यंत्रणेने आपल्याला नाकारले” असा भाव निर्माण करतो. ट्रम्प यांचा संताप हाच त्या भावनेचा बाह्यरूप आहे. पण या घटनेचा अर्थ समजून घेण्यासाठी आपण थोडे मागे जावे लागेल — कारण नोबेल न मिळाल्याने अस्वस्थ होणारे, संताप करणारे, प्रश्न उपस्थित करणारे आणि काही वेळा अत्यंत संयमी राहणारे लोक इतिहासात कमी नाहीत. महात्मा गांधी हे नोबेल शांती पुरस्काराचे सर्वात मोठे अन्यायग्रस्त नाव म्हणून ओळखले जातात. विसाव्या शतकात “अहिंसेच्या विचाराला जागतिक दर्जावर पोचवणारा मनुष्य” असूनही त्यांना नोबेल देण्यात आला नाही. १९४८ मध्ये जेव्हा गांधींची हत्या झाली, तेव्हा नोबेल समितीने तो पुरस्कारच “रिकामा” ठेवला आणि पुढे जाऊन त्या चुकीची कबुली दिली. पण त्या काळात गांधींनी कधीही “मला नोबेल मिळायला हवे होते” असे सांगितले नाही. त्यांच्या शांतीचा अर्थ स्वतःच्या अहंकाराच्या शांततेत होता, बाह्य सन्मानाच्या नाही. तरीही जगभरातील लोकांनीच नोबेल समितीवर टीका केली — “हे इतिहासातील सर्वात मोठे दुर्लक्ष” म्हणून. म्हणजे थयथयाट नेहमीच नाकारलेल्या व्यक्तीच्या तोंडूनच होतो, असे नाही; कधी कधी त्याचे प्रतिबिंब जनतेच्या विवेकातूनही उमटते. नोबेल पुरस्कारांनी वादाचा रंग अनेकदा झेलला आहे. हेन्री किसिंजर यांना व्हिएतनाम युद्धाच्या काळात नोबेल शांतता पुरस्कार दिला गेला, तेव्हा जग हादरले होते. कारण ज्यांनी युद्ध चालवले, त्यांनाच शांतीचा पुरस्कार! हा विरोधाभास नोबेलच्या इतिहासात कायमचा नोंदला गेला. अनेक समिती सदस्यांनी त्या निर्णयावरून राजीनामे दिले. पुढे नॉर्वेच्या वृत्तपत्रांनी लिहिले — “हा नोबेल नाही, हा विनोद आहे.” अशा वेळी एखाद्या शांतिप्रिय व्यक्तीला पुरस्कार न मिळणे आणि एखाद्या युद्धप्रवण नेत्याला मिळणे, हे पाहून त्यावेळी अनेकांना संताप आला होता. ट्रम्पच्या आजच्या आक्रोशात मात्र समाजाचा तो विवेक नाही. तो आत्मगौरवाच्या आणि प्रसिद्धीच्या तहानेचा थयथयाट आहे. “मी केलेल्या करारांमुळे मध्यपूर्व शांत झाली” असे म्हणणे म्हणजे शांततेला केवळ कागदी करारांपुरते सीमित मानणे होय. ट्रम्पने शांततेला नैतिक भावना नव्हे तर एक “डील” बनविले. नोबेल समितीने त्यांचा विचार केला नाही, यामागे त्यांच्या कृतीपेक्षा त्यांची वृत्ती अधिक जबाबदार आहे. आणि म्हणूनच त्यांचा संताप अधिक लाजिरवाणा आहे — कारण तो अन्यायावर नाही, तर अपमानावर आधारित आहे. पण ट्रम्पसारख्या लोकांपूर्वीही अनेकांनी पुरस्कार न मिळाल्याने नाराजी व्यक्त केली आहे. प्रसिद्ध लेखक जॉर्ज ऑर्वेल — “१९८४” आणि “अ‍ॅनिमल फार्म” सारख्या राजकीय साहित्याचे प्रवर्तक — यांना कधीच नोबेल मिळाला नाही. ऑर्वेल जिवंत असताना त्यांच्या लेखनावर “टोकाचे राजकीय लिहिणारा” असा शिक्का होता. त्यांच्या चाहत्यांनी, समकालीन लेखकांनी नोबेल समितीला लिहून दिले होते की, “साहित्याचा अर्थ केवळ सौंदर्य नाही; तो सत्याचा घोषही असतो.” पण नोबेलच्या काचेतून सत्य नेहमीच दिसते असे नाही. त्याचप्रमाणे रशियाचे टॉलस्टॉय, आयर्लंडचे जेम्स जॉयस, आणि भारताचे रवींद्रनाथ टागोर (ज्यांना एकदाच नोबेल मिळाला, पण पुढील कार्यासाठी पुन्हा नाही) — या साऱ्यांनी नोबेलच्या मर्यादा पाहिल्या आहेत. टॉलस्टॉयला पुरस्कार न मिळाल्यामुळे अनेकांनी निषेध व्यक्त केला. त्यांना स्वतःला मात्र या गोष्टीचे फार काही सोयरसुतक नव्हते. नोबेल पुरस्कार न मिळाल्याने संतापणाऱ्यांची मानसिक अवस्था वेगळी असते. जगाने आपल्याला ओळखले नाही, ही भावना भळभळती जखम बनते. विशेषतः जेव्हा समाज त्या व्यक्तीला सतत प्रकाशझोतात ठेवतो, तेव्हा न मिळालेला पुरस्कार म्हणजे बोचणारी सल आहे. ट्रम्पच्या बाबतीत हे अगदी तंतोतंत लागू पडते. त्यांच्या समर्थकांनी आधीच ट्विटर आणि माध्यमांतून “ट्रम्प फॉर नोबेल” अशी मोहीम चालवली होती. आता पुरस्कार न मिळाल्याने फक्त ट्रम्प नव्हे, तर संपूर्ण समर्थक गट आक्रोश करत आहे. इतिहासात अशा मोहिमांची उदाहरणे कमी नाहीत. बराक ओबामा यांना नोबेल शांतता पुरस्कार मिळाला, तेव्हाच अमेरिकेत अनेकांनी प्रश्न उपस्थित केला होता — “त्यांनी काय केले आहे?” काहींनी म्हटले, “हा पुरस्कार अपेक्षेचा आहे, कामगिरीचा नाही.” म्हणजे नोबेल कधी कधी पुरस्कार देऊन वाद ओढवतो, तर कधी न देऊन. ओबामाला मिळालेल्या नोबेलने जितके प्रश्न निर्माण केले, तितकेच ट्रम्पला न मिळाल्याने आज होत आहेत. पण या दोन्ही प्रसंगांमध्ये एक गोष्ट समान आहे — शांतता या शब्दाचा राजकीय अर्थ. “शांतता” ही केवळ युद्ध थांबविण्याची प्रक्रिया नाही. ती मनुष्याच्या अंतःकरणातील संतुलनाची अवस्था आहे. नोबेल समिती हे संतुलन शोधण्याचा प्रयत्न करते, पण जगातील नेते ते संतुलन गमावतात. पुरस्कार हे व्यक्तीच्या मूल्यमापनाचा निकष बनू नयेत, ही शिकवण नोबेलसारख्या प्रसंगांनी वारंवार दिली आहे. साहित्य क्षेत्रात अनेक दिग्गजांनी हे सिद्ध केले. लिओ टॉलस्टॉय, व्हर्जिनिया वूल्फ, किंवा हार्पर ली — यांना नोबेल न मिळाल्याने त्यांची किंमत कमी झाली का? नाही. उलट त्यांच्या लेखनाने नोबेलची मर्यादा उघड केली. “नोबेल विजेता” ही ओळख ब्रँड बनली आहे. त्यामुळे ट्रम्पसारखे लोक जेव्हा नोबेल न मिळाल्याने रागावतात, तेव्हा तो राग विचारांचा नसतो; तो एका ब्रँडच्या अपयशाचा असतो. त्यात शांततेचा शोध नसतो, तर प्रसिद्धीचा सोस असतो. नोबेल पुरस्कार देणाऱ्या समित्यांनाही राजकीय दबावातून मुक्त राहता आलेले नाही. शीतयुद्धाच्या काळात अनेक पुरस्कार पाश्चिमात्य दृष्टिकोनातून दिले गेले, असे आरोप झाले. काही वेळा खऱ्या शांतिप्रिय नेत्यांना वगळून “राजकीय दूत” निवडले गेले. अशा वेळी नोबेल मिळाल्यानेही अनेकांनी निषेध केला आहे. उदाहरणार्थ, म्यानमारची नेता ऑंग सान सू की — ज्यांना शांततेचा नोबेल दिला गेला, पण नंतर त्यांच्या राजकीय कारभारात मानवाधिकारांचे उल्लंघन झाल्याचे दिसून आले — त्यावेळी जगभरातून नोबेल समितीवर टीका झाली. म्हणजे पुरस्कार मिळूनही वाद थांबत नाही. या साऱ्याचा गाभा असा की, पुरस्कार हे अंतिम सत्य नसतात. ते काळ, राजकारण, आणि समाजाच्या मनोवृत्तीचा आरसा असतात. गांधींना न देणे, ओबामाला लवकर देणे, ट्रम्पला न देणे — या तिन्ही गोष्टी एकाच गोष्टीकडे निर्देश करतात: नोबेल ही संस्था आहे, धर्म नाही. तिच्या निर्णयावर प्रश्न उपस्थित करणे योग्यच, पण त्या निर्णयाला वैयक्तिक सन्मानाचा अपमान समजणे हा मूर्खपणा आहे. ट्रम्पचा थयथयाट त्याच्या राजकीय जीवनशैलीला शोभेलही; पण जागतिक पातळीवर तो एक प्रतीक बनतो — की सत्तेची भूक संपली तरी गौरवाची भूक शिल्लक राहते. टॉलस्टॉय, ऑर्वेल, टागोर, किंवा नेल्सन मंडेला — या सर्वांनी सन्मानाला नव्हे, तर कार्याला प्राधान्य दिले. नोबेल मिळो वा न मिळो, त्यांचे जीवनच पुरस्कार ठरले. ट्रम्पला हाच धडा समजला असता, तर आजचा थयथयाट झाला नसता. शांतता म्हणजे आवाज दाबणे नव्हे, ती म्हणजे अहंकाराची शस्त्रसंधी. नोबेल न मिळाल्याने ज्यांना राग येतो, त्यांनी विचार करावा — “मी जे केले ते पुरस्कारासाठी केले का, की माणसासाठी?” जर उत्तर दुसरे असेल, तर नोबेलचा अभावही गौरव ठरतो. आणि जर उत्तर पहिले असेल, तर मिळालेला पुरस्कारही अर्थहीन ठरतो. -----