पती आणि पत्नीच्या नात्यातील अदृश्य हिंसा

पती आणि पत्नीच्या नात्यातील अदृश्य हिंसा ---------- - समीर परांजपे --+-- आज आपण अशा एका वास्तवासमोर उभे आहोत, ज्याबद्दल समाज फारसा बोलायला तयार नाही. वृत्तपत्रांत, टीव्हीवर, किंवा सोशल मीडियावर अधूनमधून काही धक्कादायक बातम्या येतात — पत्नीने पतीच्या अंगावर उकळते तेल ओतले, चप्पलांनी मारहाण केली, पतीला बेदम झोडपून रुग्णालयात पाठवले, घरातून हाकलून दिले, किंवा आत्महत्या करण्यास प्रवृत्त केले. अशा घटना एकेक करून विस्मृतीत जातात, कारण समाजाच्या दृष्टीने त्या “असामान्य” वाटतात. पण हळूहळू अशा बातम्यांची वारंवारता वाढत आहे, आणि त्या एका दडपलेल्या वास्तवाकडे निर्देश करतात — घरगुती हिंसा आता केवळ स्त्रीवरच होत नाही, तर पुरुषही तिचा बळी ठरत आहे. भारतीय समाजात पती आणि पत्नी या दोघांमध्ये "कर्तव्य" आणि "जबाबदारी" यांचे एक सुंदर संतुलन असावे, अशी कल्पना केली गेली होती. पण ज्या क्षणी नात्यात संवाद संपतो, तिथून सत्तासंघर्ष सुरू होतो. काही घरांमध्ये ही सत्ता पुरुषाच्या हातात असते, काही ठिकाणी ती स्त्रीच्या हातात. जेव्हा ती स्त्रीच्या हातात असते, आणि ती सत्ता प्रेम, सहकार्य किंवा समजुतीच्या ऐवजी नियंत्रण, भीती आणि अपमानाच्या माध्यमातून प्रकट होते — तेव्हा पती भीतीच्या गर्तेत अडकतो. पतीला पत्नीची भीती वाटते, ही गोष्ट ऐकायला समाजाला अजूनही “विनोद” वाटते. कारण आपल्याला बालपणापासून “घरात पती म्हणजे अधिपती” अशी संकल्पना शिकवली गेली आहे. पण काळ बदलला आहे. महिलांचे शिक्षण, आर्थिक स्वातंत्र्य, सामाजिक जागरूकता वाढली. ही सकारात्मक बदलांची मालिका असली, तरी तिच्या छायेत काही नकारात्मक प्रतिक्रिया निर्माण झाल्या आहेत. काही स्त्रिया या नव्या स्वातंत्र्याचा अर्थ "सत्तेचा ताबा" असा घेतात. त्या नात्यात समतेपेक्षा वर्चस्व शोधतात. आणि जेव्हा पती त्यांच्या नियंत्रणाखाली येत नाही, तेव्हा संघर्ष सुरू होतो. या संघर्षाचा एक टोक म्हणजे मानसिक अत्याचार. अनेक पती रोज अशा मानसिक त्रासातून जातात — सतत हिणवले जाणे, उपहासात्मक बोलणे, त्यांच्या स्वभावावर, कर्तृत्वावर शंका घेणे, मित्रमैत्रिणींपासून दूर ठेवणे, आर्थिक नियंत्रण ठेवणे, आणि अखेरीस धमकावणे. काही ठिकाणी ही हिंसा शारीरिक रूपही घेते. उकळते तेल ओतणे, वस्तू फेकणे, झोडपणे, रागाच्या भरात आत्महत्येची धमकी देणे — ही सर्व लक्षणं घरातल्या अदृश्य हिंसेची आहेत. ही भीती कुठून जन्म घेते? मानसशास्त्र सांगतं की, “भीती ही सत्ता हरवण्याची प्रतिक्रिया असते.” काही स्त्रिया त्यांच्या आयुष्यातील असुरक्षिततेतून ही सत्ता गाजवतात. बालपणी कुटुंबात अनुभवलेली पुरुषी दडपशाही, लग्नाआधी झालेली अपमानाची अनुभूती, किंवा लग्नानंतर सासरकडून आलेला ताण — हे सारे अनुभव स्त्रीच्या मनात एक कठीण कवच तयार करतात. त्या कवचाच्या आत एक भेदरलेलं, पण असुरक्षित मन असतं. आणि ते मन स्वतःचं वर्चस्व टिकवण्यासाठी आक्रमक होतं. या सर्वात पतीचं स्थान काय राहतं? तो एका “मूक कैद्याप्रमाणे” जगतो. समाजाने त्याच्यावर लादलेलं पुरुषत्वाचं ओझं त्याला बोलू देत नाही. “बायकोने मारलं” हे वाक्य त्याच्यासाठी अपमानास्पद ठरतं. त्याला हसू येईल, पण आतून तो तुटत जातो. काही वेळा तो स्वतःलाच दोष देतो — “मीच काहीतरी चुकीचं केलं असेल”, “मी तिचं मन जिंकू शकलो नाही”, “घरातील शांततेसाठी मी गप्प राहतो.” पण हे मौन एका मानसिक तुरुंगात रूपांतरित होतं. या भीतीचा परिणाम केवळ वैयक्तिक आयुष्यापुरता मर्यादित राहत नाही. समाजातही त्याचे दुष्परिणाम दिसतात. घरात सतत अपमानित होणारा पती आत्मविश्वास हरवतो. मुलांच्या डोळ्यांत त्याचं महत्त्व कमी होतं. समाजात तो तोंड वर करून बोलू शकत नाही. आणि अनेक वेळा तो नैराश्य, व्यसनाधीनता, किंवा आत्मघातकी विचारांच्या विळख्यात सापडतो. भारतात कायद्यानं स्त्रियांसाठी अनेक संरक्षणात्मक कलमे दिली आहेत — ४९८अ, घरेलू हिंसा प्रतिबंधक कायदा, कौटुंबिक अत्याचार प्रतिबंधक अधिनियम वगैरे. परंतु पुरुषांसाठी अशी कोणतीही कायदेशीर यंत्रणा उपलब्ध नाही. काही एनजीओ किंवा पुरुष संघटना (जसे की “Save Indian Family Foundation”, “Men’s Rights Association” इ.) या विषयावर काम करत आहेत, पण त्यांच्या आवाजाला अजूनही मुख्य प्रवाहात स्थान मिळालेलं नाही. उलट, जेव्हा एखादा पुरुष मदतीसाठी पोलिसांकडे जातो, तेव्हा अनेकदा त्यालाच दोषी ठरवलं जातं. “तू पुरुष असून बायकोला घाबरतोस?” — हा उपहास त्याच्या मनाला अधिक जखमी करतो. जगभरात अशा घटना वेगवेगळ्या देशांत नोंदवल्या गेल्या आहेत. ब्रिटन, ऑस्ट्रेलिया, कॅनडा, आणि अमेरिकेत घरगुती हिंसेत पुरुष पीडितांचे प्रमाण ३०% पर्यंत असल्याचे आकडे सांगतात. मात्र हे पुरुष क्वचितच तक्रार नोंदवतात. कारण समाजातील पुरुषत्वाच्या संकल्पना सर्वत्र सारख्याच आहेत — रडणं, भीती दाखवणं, वेदना सांगणं हे पुरुषासाठी लाजिरवाणं मानलं जातं. म्हणूनच अनेक मानसशास्त्रज्ञ या प्रवृत्तीला “Toxic Masculinity Trap” म्हणतात — म्हणजेच, पुरुषत्वाच्या खोट्या कल्पनांमुळे निर्माण झालेला भावनिक पिंजरा. स्त्रीचा कडक स्वभाव हा नेहमीच तिच्या इच्छेचा परिणाम नसतो. काही वेळा परिस्थिती तिला तशी बनवते. परंतु जेव्हा ही कठोरता समजुतीच्या मर्यादेच्या पलीकडे जाते, तेव्हा ती हिंसक रूप घेतात. अशा स्त्रियांना वाटतं, “मी जर थोडीशी मवाळ झाले, तर मला कोणी गांभीर्याने घेणार नाही.” त्यामुळे त्या सतत आक्रमक राहतात, आणि त्यांच्या जोडीदारावर एक अदृश्य ताण निर्माण होतो. अशा नात्यात पतीची मानसिक अवस्था अतिशय गुंतागुंतीची होते. तो प्रेम, भीती, राग, आणि असहायता या चार भावनांमध्ये अडकतो. काही दिवस तो विचार करतो — “ती सुधारेल”, काही दिवस तो शांत राहतो, काही दिवस तो विरोध करतो, पण अखेरीस थकतो. या थकव्याला मानसोपचारतज्ज्ञ “Emotional Exhaustion” म्हणतात — सतत भीतीत जगल्याने माणूस भावनिकदृष्ट्या थकतो, आणि मग त्याच्यात प्रतिक्रिया देण्याची ताकद उरत नाही. समाजाने अशा पतीकडे पाहण्याची दृष्टी बदलायला हवी. घरगुती हिंसा म्हणजे केवळ स्त्रीच्या शरीरावरचे ओरखडे नाहीत; पुरुषाच्या मनावरचे जखमेदेखील तितक्याच खोल असतात. त्या दिसत नाहीत, पण त्या तुटलेल्या आत्मसन्मानात, झिजलेल्या आत्मविश्वासात, आणि मौनात उमटतात. या विषयाचा सामाजिक पैलूही गंभीर आहे. भारतीय कुटुंबसंस्था परंपरेने “पुरुषाने सहन करावं” ही शिकवण दिली आहे. पती म्हणजे त्यागकर्ता, जबाबदार, आणि सहनशील. पण ही सहनशीलता जेव्हा अपमानाचं रूप घेते, तेव्हा ती आत्मविनाशकारी ठरते. स्त्रीच्या रागाला समाज "भावनिक प्रतिक्रिया" मानतो, पण पुरुषाच्या वेदनेला "कमजोरी" म्हणतो. हे दोन मापदंड बदलणं अत्यावश्यक आहे. कायदा आणि मानसशास्त्र या दोन्ही क्षेत्रांनी पुरुषांसाठीही संरक्षक चौकट तयार केली पाहिजे. ज्या प्रकारे महिलांसाठी “महिला आयोग” आहे, त्याचप्रमाणे “पुरुष आयोग” स्थापन व्हावा. घरगुती हिंसेत पीडित झालेल्या पुरुषांना समुपदेशन, कायदेशीर मदत, आणि सामाजिक पुनर्वसन दिलं जावं. अशा घटनांमध्ये स्त्रियांची प्रतिमा दोषी म्हणून पाहणंही योग्य नाही. समस्या व्यक्तिनिष्ठ आहे, लिंगनिष्ठ नाही. काही स्त्रिया जशा अत्याचार करतात, तशाच काही पतीही आपल्या अधिकाराचा गैरवापर करतात. पण दोन्ही परिस्थितीत मूळ प्रश्न एकच आहे — सत्तेचा दुरुपयोग. प्रेम आणि समतेचं नातं सत्तेच्या खेळात बदलतं, आणि तिथेच हिंसा जन्म घेते. जोडीदारांमधील संवाद हा नात्याचा प्राण आहे. संवाद संपला की नातं मरतं. भीती, शंका, आणि नियंत्रण यांची जागा समजुतीने घ्यायला हवी. पतीनेही आपल्या भीतीबद्दल बोलायला हवं — मानसोपचारक, मित्र, किंवा सामाजिक मंचांवर. कारण मौन हे विषासारखं आहे; ते आतून माणसाला खातं. समाजानेही अशा पुरुषांना हिणवू नये. जो पुरुष आपल्या वेदनेबद्दल बोलतो, तो कमजोर नाही — तो प्रामाणिक आहे. घरगुती नाती म्हणजे दोन स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्वांचा प्रवास आहे. त्यात सत्तेचा प्रश्न नाही, तर सहजीवनाचा प्रश्न आहे. जेव्हा एकजण दुसऱ्याला अधीन बनवतो, तेव्हा प्रेमाचं स्थान नियंत्रण घेतं. आणि नियंत्रणावर उभं राहिलेलं नातं शेवटी तुटतंच. आज जगभरात “Men’s Mental Health” हा एक नवा विषय पुढे येत आहे. आत्महत्येच्या आकडेवारीत बहुसंख्य पुरुष आहेत. त्यात मोठा भाग अशा भावनिक दबावातून गेलेल्या पुरुषांचा आहे. त्यांच्या कथा फारशा प्रसिद्ध होत नाहीत, कारण समाजाला त्या ऐकायच्या नाहीत. पण त्या वास्तव आहेत — शांत, उदास, आणि भीतीने झाकलेल्या. भीतीने चालवलेलं नातं केवळ दोघांनाच नाही, तर संपूर्ण पिढीला हानीकारक ठरतं. अशा घरात वाढणाऱ्या मुलांना चुकीचं शिकवणं मिळतं — “नातं म्हणजे वर्चस्व.” मुलं तेच पाहतात, तेच शिकतात, आणि पुढच्या पिढीत तीच साखळी पुन्हा तयार होते. त्यामुळे अशा नात्यांचं समाधान केवळ वैयक्तिक नाही, तर सामाजिक गरज बनली आहे. “भीतीच्या पलीकडे” जाणं म्हणजे प्रेमाकडे परतणं. प्रत्येक नातं हे परस्पर आदरावर उभं असतं. जर पत्नीने पतीकडे प्रेमाऐवजी राग, आदराऐवजी नियंत्रण, आणि समजुतीऐवजी भीती दिली, तर ते नातं वाचत नाही. आणि जर पतीने आपल्या भीतीत गप्प राहिलं, तर ती हिंसा अधिक वाढते. म्हणून दोघांनीही पहिलं पाऊल उचलायला हवं — एक संवादाचं, समजुतीचं, आणि सन्मानाचं. प्रेम, समता, संवाद ह्याच तीन गोष्टी पती-पत्नीच्या नात्यातील खरी शक्ती आहे. त्या नात्याचं खरं सौंदर्य तेव्हाच फुलतं, जेव्हा दोघेही एकमेकांना “घाबरत” नाहीत, तर एकमेकांना “जाणून” घेतात.