आताची दिवाळी पहाट म्हणजे फक्त ढोंगाला मान्यता

आताची दिवाळी पहाट म्हणजे फक्त ढोंगाला मान्यता ------------- - समीर परांजपे ---------------- दिवाळी म्हणजे प्रकाशाचा उत्सव. पण आजच्या महाराष्ट्रात तीच दिवाळी सकाळी उठून स्पीकर्सच्या गडगडाटात, कृत्रिम धुरकट प्रकाशात आणि बेफिकीर कर्कश्य स्वरांत सुरू होते. नाव छान आहे — “दिवाळी पहाट”. पण त्या नावाखाली जे घडतं, ते पाहून वाटतं की आपण संस्कृती नव्हे तर संस्कृतीचे थडगे बांधत आहोत. “दिवाळी पहाट” ही संकल्पना काही फार जुनी नाही. १९८० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात पुण्यात काही संगीतप्रेमींच्या कल्पनेतून तिचा जन्म झाला. रात्री दिवाळीचा गोंधळ, पण सकाळी शांत सुरांमध्ये एक वेगळं, ओंजळभर समाधान मिळावं — असा हेतू होता. त्या पहाटेचे सूर होते भावगीतांचे, नाट्यगीतांचे, भक्तिगीतांचे, आणि त्या स्वरांमध्ये मृदुता, भक्ती, ओढ आणि घरगुती गंध होता. हेच “दिवाळी पहाट”चं मूळ रूप — शुद्ध, साधं, माणुसकीचं. पण आता? आता त्या पहाटेच्या नावाने उभारलेले भव्य रंगमंच, सेलिब्रिटींची होर्डिंग्ज, डीजेच्या मिक्स बीट्स आणि सेल्फी स्टँड! “सकाळच्या शांततेत सूरांचा आनंद घेणे” हा हेतू गेला आणि “कोणता कार्यक्रम मोठा, कोणता महागडा कलाकार, कोणत्या सोसायटीने प्रायोजक मिळवले” याची स्पर्धा सुरू झाली. दिवाळीच्या पहाटेचा अर्थच हरवला. आज दिवाळी पहाट म्हणजे “पब्लिक रिलेशन इव्हेंट”. सांस्कृतिक प्रसंगापेक्षा तो कॉन्ट्रॅक्ट आणि ब्रँडिंगचा उत्सव झाला आहे. आयोजकांना जाहिरात हवी, प्रायोजकांना बॅनर हवे, गायकांना मंच हवा, आणि प्रेक्षकांना व्हॉट्सॲप स्टेटस. अशा वेळी सूर, संगीत, भाव, संस्कृती — हे सगळं फक्त कोपऱ्यात पडलेलं पोतेर वाटते. या कार्यक्रमात एकेकाळी सुधीर फडके, हृदयनाथ मंगेशकर, ग.दि. माडगूळकर यांच्या गीतांचा सुगंध होता. आता तिथे “मराठी डीजे मिक्स” गाजतात. कधी “कळत नकळत”, कधी “देहातला गंध यावा” या गाण्यांचा वापरही बीट व्हर्जनमध्ये होतो! इतकी अधोगती की, गाण्याचा आशय आणि गाण्याचा भाव दोन्ही हरवले. जे गाणं मनात रुजायला हवं होतं, ते आता आवाजाच्या ढिगाऱ्यात गाडलं जातं. दिवाळी पहाटेच्या नावाने “कलाकारांना व्यासपीठ मिळतं” हे खरं; पण त्या व्यासपीठावर कलेचा आत्मा उरलाय का? बहुतेक वेळा हे कार्यक्रम एखाद्या कर्कश उत्सवासारखे होतात — बिनधास्त, बेढब, ओरडणारे, विनासूत्र. रियाज, स्वर, सौंदर्य, सुसंवाद — हे सगळी शब्द त्यात हरवून गेली आहेत. एकेकाळी सूरांनी माणसाच्या मनाचा स्पर्श केला; आता फक्त आवाज मनाला डंख करतो. सगळ्यात विचित्र म्हणजे — या कार्यक्रमांची “पुनरावृत्ती”. वर्षानुवर्षं तेच कलाकार, तीच गाणी, तीच फुलं, तेच संवाद, तोच “मॉर्निंग सेट”. सर्जनशीलता गेली, नुसती पुनरावृत्ती जगते. प्रेक्षकही आता थकलेत, पण सवयीने येतात. कारण समाजात या सगळ्याला “संस्कृती” म्हणण्याची सवय झाली आहे. आपण ज्या कार्यक्रमावर टीका करतो, तोच दुसऱ्या दिवशी आपल्या सोसायटीच्या ग्रुपमध्ये शेअर करतो — “किती सुंदर पहाट होती!” हे किती मोठं सांस्कृतिक ढोंग आहे! आणि खरं सांगायचं झालं तर, या “दिवाळी पहाटे”चं काहीतरी भयंकर फॉसिलाइजेशन झालं आहे — म्हणजे जिवंत कला मृत झाली आणि तिचं केवळ बाह्य कवच उरलं आहे. कलाकार येतात, रियाज न करता गातात, प्रेक्षक मोबाईलवर शूट करतात, आणि सगळं संपलं की लाईक्स मोजतात. दिवाळीचा अर्थ काय राहिला? “प्रकाशाचा उत्सव” नव्हे, तर “स्पॉटलाइटचा उत्सव”. माणसाच्या मनाला पहाटेची नितळ शांतता आवडते. पण हे कार्यक्रम त्या पहाटेचा सत्यानाश करतात. ज्यावेळी पक्षी बोलायला लागतात, तेव्हाच स्पीकरचा आवाज त्यांचा किलबिलाट दडपून टाकतो. आणि आपण अभिमानाने म्हणतो — “ही आपली मराठी संस्कृती!” ही संस्कृती नाही, ही तिची शवयात्रा आहे, तीही ढोलताशासह. आजच्या दिवाळी पहाटेचं मुख्य सूत्र म्हणजे “सांस्कृतिक दिखाऊपणा”. कार्यक्रमाला कोण आला, कोणतं गाणं निवडलं, कोणत्या गायकानं किती मानधन मिळवेले— यापेक्षा महत्त्वाचं म्हणजे, कोणत्या राजकीय नेत्याने शुभेच्छा दिल्या, कोणत्या बँकेने प्रायोजकत्व केलं, आणि फोटो कोणत्या पेपरमध्ये आला. पहाट संपते तेव्हा लोक म्हणतात, “छान कार्यक्रम झाला.” पण कोणी विचारत नाही — “मनाला काय स्पर्शून गेले?” कारण मनाला स्पर्श व्हावा इतका निर्मळ अवकाशच उरलेला नाही. हे कार्यक्रम जणू संस्कृतीचा पिंजरा बनले आहेत. त्यात कला जिवंत नाही, ती “जतन” केलेली आहे — जशी शिल्पालयात ठेवलेली ममी असते. प्रेक्षक टाळ्या वाजवतात, पण त्या टाळ्यांमागे फक्त औपचारिकता आहे. दिवाळी पहाटेच्या गाण्यांवर एकेकाळी काव्याचा सुवास असायचा — “रात्रंदिवसाची वीण”, “पहाटेचा सूर्य”, “भावांचे प्रतिबिंब”. आज त्या काव्यातून काय उरलं? फास्ट बीटवर सजवलेलं भावगीत, आणि प्रेक्षकांच्या आवाजावर हरवलेली स्वरांची ओळख. हे पाहताना वाटतं की आपण संगीत ऐकायला नव्हे, तर स्वतःच्या आत्म्याचा आवाज हरवून टाकण्यासाठी एकत्र जमलो आहोत. सर्वात मोठा शोकांतिकेचा भाग म्हणजे — या कार्यक्रमांना “संस्कृती टिकवण्याचा उपक्रम” म्हणून समाजात सन्मान मिळतो. म्हणजेच ढोंगाला मान्यता मिळाली आहे. आयोजकांचे तोंड बघा — प्रत्येक जण “संस्कृतीचा वारसा पुढे नेतो” या टोनमध्ये बोलतो. पण त्या वारशाचं स्वरूप काय आहे? खोट्या भावनांचं प्रदर्शन, सेलिब्रिटींच्या हजेरीवर आधारित प्रतिष्ठा, आणि शुद्धतेपासून कोसो दूर गेलेली कला. या कार्यक्रमांचा समाजावर परिणाम काय? पहिला आणि भयानक परिणाम — आस्वादकतेचा ऱ्हास. लोक आता शांतता सहन करू शकत नाहीत. स्पीकर बंद झाला की त्यांना अस्वस्थता येते. हेच या कार्यक्रमांनी केलं — माणसाच्या “शांतपणे ऐकण्याच्या” क्षमतेचा नाश. जे लोक संगीताच्या नितळतेकडे आकर्षित व्हायचे, ते आता गोंगाट आणि दिखाऊपणाच्या मागे धावतात. दुसरा परिणाम — कलात्मकतेची घसरगुंडी आता कोणी बेसूर गायलं तरी चालतं, कोणी कविता विसरला तरी चालतं, फक्त कार्यक्रमात गर्दी हवी. जिथं कला ही गुणवत्तेची कसोटी होती, तिथं ती आता प्रेक्षकसंख्येची मोताज झाली आहे. “लोकांना आवडतंय ना?” या वाक्यानं सगळी अधोगती झाकली जाते. आणि तिसरा परिणाम — संस्कृतीची व्याख्या बदलली. संस्कृती म्हणजे “संवेदनशीलता, सौंदर्य, विचार, आत्मिक आनंद” असं होतं. आता संस्कृती म्हणजे “इव्हेंट, स्पॉन्सर, कव्हरेज, रील्स.” हे बदलणं म्हणजे अधोगतीचं सूचक. आपण म्हणतो — “संस्कृती टिकतेय.” पण खरं म्हणजे ती तगतेय, जगत नाही. हे सगळं पाहताना वाटतं — दिवाळी पहाट आता दिवाळीच्या आत्म्यावर झालेला अत्याचार आहे. प्रकाशाच्या उत्सवाची सकाळ आता लाइटिंग शो बनली आहे. स्वरांचा उत्सव आता साउंड चेक झाला आहे. आणि रसिकतेची परंपरा आता इंस्टाग्राम पोस्ट. एक प्रश्न आहे — दिवाळी पहाटचे हे कार्यक्रम आजही खरोखर आवश्यक आहेत का? खरं सांगायचं तर, “हो” आणि “नाही” दोन्ही उत्तरं यात आहेत. जर हे कार्यक्रम संगीताला नवा श्वास देत असतील, नव्या कलाकारांना मंच देत असतील, आणि श्रोत्याला अंतर्मुख करत असतील — तर हो, ते आवश्यक आहेत. पण जर ते गोंगाट, दिखाऊपणा, सेलिब्रिटींची मिरवणूक अशा स्वरुपाचे बनले असतील — तर उत्तर हे कार्यक्रम नकोत असे आहे. आजची समस्या ही आहे की, आपण कार्यक्रम करतो ते मनाला बरे वाटावे म्हणून नव्हे तर ते होतात मोबाईलसाठी. प्रत्येक गाणं, प्रत्येक संवाद, प्रत्येक क्षण कॅमेरासाठी रचला जातो. हेच सगळं या “पहाटेच्या” ऱ्हासाचे मूळ आहे. दिवाळी पहाट सुधारायची असेल, तर संस्कृतीचा खरा अर्थ पुन्हा आठवावा लागेल. संगीत म्हणजे आवाज नव्हे — तो मौनातून जन्मलेला भाव आहे. पहाट म्हणजे प्रकाश नव्हे — ते अंधारातून उमलणारे नवजीवन आहे. दिवाळी पहाटेचं पुनरुज्जीवन एका गोष्टीत आहे — सत्यता. सत्य सूर, सत्य भाव, आणि सत्य अनुभव. कलाकाराने पुन्हा स्वरांशी प्रामाणिक व्हावं लागेल. प्रेक्षकांनी पुन्हा “ऐकणं” शिकावं लागेल. आयोजकांनी “गर्दी” नव्हे, तर “गुणवत्ता” हे ध्येय ठेवावं लागेल. हे तीन घटक बदलले, की दिवाळी पहाट पुन्हा जिवंत होईल. एक छोटी सोसायटी, कमी बजेट, दोन गायक, एक तबला, एक हार्मोनियम — पण जर स्वर मनातून आले, तर ती दिवाळी पहाट देखणी होईल. आणि उलट — हजार स्पीकर्स, वीस कलाकार, पण भावना नसतील, तर तो कार्यक्रम म्हणजे फक्त दिवाळीचा मळका बॅनर. दिवाळी पहाटेचा खरा अर्थ म्हणजे “अंधारातून प्रकाशाकडे जाणे. ही भावना हरवली की कार्यक्रम उरतो, पण संस्कृती मरते. आपण आता ज्या वळणावर आहोत, तिथं ठरवावं लागेल — आपल्याला दिवाळी पहाट हवी आहे का, की दिवाळीचा गोंगाट? ----------------------