वास्तुवैभवाची मुंबापुरी - दै. दिव्य मराठीच्या रसिक पुरवणीमध्ये दि. १८ जानेवारी २०१५ रोजी प्रसिद्ध झालेला माझा लेख.

दै. दिव्य मराठीच्या दि. १८ जानेवारी २०१५ रोजी प्रसिद्ध झालेल्या रसिक या रविवार पुरवणीमध्ये मी पुढील लेख लिहिला आहे. त्या लेखाचा हा मजकूर व त्या लेखाच्या वेब व टेक्स्ट लिंक पुढे दिल्या आहेत.
http://divyamarathi.bhaskar.com/…/MAG-article-on-heritage-s…
http://epaperdivyamarathi.bhaskar.com/…/r…/244/18012015/0/3/
---
वास्तुवैभवाची मुंबापुरी
---
- समीर परांजपे
sameer.p@dbcorp.in
----
जुनी मुंबई म्हटले, की डोळ्यासमोर येतो तो फोर्ट, चर्चगेट, व्हीटी ते मुंबई सेंट्रलपर्यंतचा विभाग. व्हिक्टोरियन, गॉथिक, आर्ट डेको इमारतींची रेलचेल ही या भागांची खासियत. ‘मुंबई कोणाची? मराठी माणसाची’, अशी सवंग घोषणा लोकप्रिय असली तरी खरी मुंबई घडविली, जोपासली आणि वाढविली गो-या साहेबाने. त्याने विविध जात, पंथ, धर्माच्या लोकांना मुंबईत येऊन व्यापारउदीम, नोकरी-व्यवसाय करण्यास प्रोत्साहन दिले. त्यातून आजची एकजीव मुंबई आकाराला आली.
जुन्या मुंबईत गो-या साहेबाने विविध कलात्मक इमारती उभ्या केल्या आहेत, त्यांच्यातले सौंदर्य अवर्णनीय आहे. १९व्या शतकात दक्षिण मुंबईत ज्या व्हिक्टोरियन शैलीतील इमारती बांधल्या गेल्या, त्यासाठी कावसजी जहांगीर, प्रेमचंद रायचंद, डेव्हिड ससून अशा नामवंत मुंबैकरांचे सहकार्यही ब्रिटिश सरकारने घेतले होते. युनायटेड नेशन्स एज्युकेशनल, सायंटिफिक अँड कल्चरल ऑर्गनायझेशन (युनेस्को)च्या जागतिक वारसा यादीमध्ये भारतातील सांस्कृतिक ठेवा म्हणून मुंबईच्या दक्षिण भागातील या उत्तमोत्तम ऐतिहासिक इमारतींचा समावेश होण्यासाठी केंद्राने प्रयत्न करावेत, अशी मागणी मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांना एक पत्र लिहून नुकतीच केली. त्यांची ही कृती वारसा जतनाची इच्छा जाहीर करणारी, म्हणूनच स्वागतार्हसुद्धा.
फोर्ट, व्ही.टी., मुंबई सेंट्रल, भायखळापर्यंतच्या जुन्या मुंबईत १८व्या व १९व्या शतकात ब्रिटिशांनी सर्वात आधी ज्या इमारती उभ्या केल्या, त्या निओ-क्लासिकल शैलीतील होत्या. युरोपात वास्तुकलेतही त्या काळी नवनवे प्रवाह अवतरत होते. त्यांचे प्रतिबिंब या काळात मुंबईतील वास्तुउभारणींमध्येही दिसत होते. गॉथिक शैलीतील इमारती या अत्यंत
बोलक्या, लॅन्सेट विंडोज आणि स्टेन्ड ग्लासेसनी नटलेल्या असतात. या इमारती जणू काही विविध रंग अंगी लेऊन उभ्या आहेत असे वाटावे, असा त्यांचा साज असतो. दमट हवामानाच्या मुंबई शहराच्या जीवनशैलीला मानवतील अशा गॉथिक शैलीतील इमारती गो-या साहेबाने या शहरात उभारल्या. त्यातून बॉम्बे गॉथिक ही नवी शैलीच विकसित झाली.
ब्रिटिश साम्राज्यामध्ये जी शहरे व्हिक्टोरियन, गॉथिक अशा शैलीतील इमारतींनी नटली त्यात मुंबईचा अग्रक्रम आहे. जुन्या मुंबईतील ऐतिहासिक इमारतींमध्ये जर्मन गॅब्लेज, डच रुफ, स्वीस टिंबरिंग, रोमन शैलीतील आर्च, ट्युडर केसमेंट अशा विविध वास्तुवैशिष्ट्यांचीही भर पडली आहे. मुंबईचा टाऊन हॉल, सेंट झेवियर कॉलेज, मुंबई विद्यापीठाच्या फोर्ट
संकुलातील ग्रंथालय व तेथील राजाबाई टॉवर, सचिवालय, मुख्य तार व टपाल कार्यालय, छत्रपती शिवाजी टर्मिनस यांच्या इमारती ही गॉथिक शैलीतील वास्तूंची अप्रतिम उदाहरणे आहेत.
भारताचे प्रवेशद्वार म्हणजे, गेट वे ऑफ इंडिया ही जुन्या मुंबईतील एक अत्यंत देखणी वास्तू. मुस्लिम, हिंदू वास्तुशैलीचे प्रतिबिंब गेट वे ऑफ इंडियाच्या बांधणीत पाहायला मिळते. या वास्तूचा प्रचंड मोठा घुमट आपली नजर खिळवून ठेवतो. असाच घुमट छत्रपती शिवाजी वस्तुसंग्रहालयाच्या इमारतीतही पाहायला मिळतो. राजस्थानी वास्तुशैलीचा प्रभावही
मुंबईच्या ऐतिहासिक वास्तूंमध्ये थोड्या प्रमाणात जाणवत राहतो. जुन्या मुंबईतील आर्ट डेको इमारतींचाही डौल वेगळाच आहे. १९३०च्या दशकात आर्ट डेको इमारती या शहरात बांधण्यात
येऊ लागल्या. आर्ट डेको इमारती बहुसंख्येने असलेले मुंबई हे जगातील दुस-या क्रमांकाचे शहर आहे. मुंबईतील अनेक गाजलेली चित्रपटगृहे आर्ट डेको पद्धतीने बांधलेली आहेत. मेट्रो सिनेमा, इरॉस, लिबर्टी सिनेमा, रिगल सिनेमा ही त्यातील काही गाजलेली उदाहरणे. आर्ट डेको इमारतींच्या अग्रभागी अँग्युलर शेप दिलेले बांधकाम केलेले असते. जुनी मुंबई ही
आता ब-याच अंशी नव्या वळणाची होत चाललेली आहे. फोर्ट, व्हीटीचा काही भाग वगळता त्या परिसरातही गगनचुंबी इमारती गेल्या तीन-चार दशकांत मोठ्या प्रमाणावर उभ्या राहिल्या आहेत. एकेकाळी जुन्या मुंबईचे क्षितिज मोकळे आणि म्हणूनच विस्तारलेले वाटायचे. पण आता टोलेजंग इमारतींनी हे क्षितिज आक्रसले आहे. तरीही या भाऊगर्दीत मुंबई उच्च
न्यायालय, क्रॉफर्ड मार्केट, ताजमहाल हॉटेल, फ्लोरा फाऊंटन, अफगाण चर्च अशा अनेक ऐतिहासिक वास्तू आपले आगळे वैशिष्ट्य घेऊन उभ्या आहेत.
१९९५मध्ये स्थापन झालेल्या हेरिटेज कमिटीने मुंबईतील ऐतिहासिक वारसा वास्तूंची एक यादी तयार केली. हे सारे वास्तुवैभव नीट जतन करण्याबरोबरच त्याचे जगातील पर्यटकांना सुनियोजित दर्शन घडावे, म्हणूनही या समितीने काही प्रयत्न केले. पण त्याला फारसे यश आले नाही. आता युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीमध्ये मुंबईतील ऐतिहासिक इमारतींचा समावेश झाला तर या शहराच्या झळाळीत भरच पडेल. नेमकी हीच गोष्ट लक्षात घेऊन देवेंद्र फडणवीसांनी तसा आग्रह मोदींकडे धरला आहे. लंडन ही व्हिक्टोरियन, गॉथिक शैलीतील वास्तूंनी सजलेली रमणीय नगरी. तिथल्या वास्तू जशा पर्यटकांना मोहिनी घालतात, तेच सामर्थ्य देशाची आर्थिक राजधानी असलेल्या मुंबईच्या वास्तुवैभवात आहे. ते जर जगासमोर नीट उलगडून दाखविले तर देशाला पर्यटनातून मिळणा-या उत्पन्नातही भर पडल्याशिवाय राहणार नाही.